تپه و قبرستان قيطريه
تپه و قبرستان قيطريه در منطقه قيطريه واقع شده و مربوط به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد است. جمع مساحت كاوش شده در اين تپه بيش از 5000 متر مربع است كه در تراشه ها و گمانه زني ها تعدادي گور باستاني و تعدادي ظروف سفالي از اين گورها  كه بالغ بر 2500 قطعه هستند به دست آمد. فراواني ميراث سه هزار ساله شهر مردگان قيطريه تاكنون در هيچ هپه باستاني سابقه نداشته است.

 تپه واوان
 تپه واوان از تپه هاي تاريخي متعلق به دوره ساساني است كه در كنار شهرك واوان شهرستان اسلامشهر قرار گرفته است. اين تپه با شماره 1955 به ثبت رسيده است.

تپه چشمه علي
در مجاورت شهر ري و در كنار چشمه اي به همين نام نزديك ابن بابويه قرار دارد. در اين محوطه اشيا و آثاري از دوره ماقبل تاريخ و ادوار تاريخي ساساني و پارتي و دوره هاي اسلامي به دست آمد.

قره تپه شهريار
قره تپه شهريار از تپه هاي باستاني متعلق به هزاره 5 و 4 قبل از ميلاد است كه طبق حفاري هاي انجام شده با چشمه علي شهرري و موشلان تپه اسماعيل آباد تقريبا متعلق به يك دوره است.

تپه شغالي پيشوا
اين تپه در دامنه شمال غربي تپه هاي طبيعي شهر پيشوا واقع شده و تراسي با وسعت كم دارد. اين نقطه با توجه به اهميت سوق الجيشي و نزديكي به رودخانه جاجرود در اواخر هزاره ششم پيش از ميلاد محل استقرار اقوام پيش از تاريخ بوده است.

تپه ميل
تپه ميل در كنار جاده ميل به ورامين و در نزديكي ده خير واقع شده است. اين تپه از تپه هاي بسيار كهن منطقه است كه بقاياي آتشكده اي قديمي بر روي آن به جاي مانده است.

تپه گبري ري
در شمال خاوري امين آباد، تپه اي قرار دارد كه به نام تپه گبري مشهور است. بر بالاي اين تپه آثار برج سنگي و گچي بزرگي از دوران ديلميان باقي مانده كه به احتمال قوي مقبره مرداويج زيارگيلي از سرداران معروف آل زيار (ديلمي) است.

تپه خرم آباد  ساوجبلاغ
تپه خرم آباد از تپه هاي تاريخي به جا مانده از هزاره اول قبل از ميلاد است. اين تپه در روستاي خرم آباد شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد و با شماره 1378 به ثبت رسيده است. شامل چند سطر نوشته مربوط به وقايع زمان سلطنت فتح علي شاه و نقوشي از سربازان و شاهزادگان است كه در مركز آن تصويري با عنوان السلطان فتح علي شاه جلب نظر مي كند.

نوروز
جشن نوروز با آداب و رسوم ويژه اي همراه است:

حاجي فيروز
بر اساس نوشته عبدالله مستوفي، حاجي فيروز با خاك زغال و با دوده بخاري چهره خود را سياه مي كرد و كلاه شيپوري و يا استوانه اي بلند كه از كاغذ يا مقوا بود بر سر مي گذاشت و جامع رنگين چهل تكه كه زنگوله هايي به آن دوخته شده بود، مي پوشيد.

چهارشنبه سوري
در اين روز مردم آتش بازي مي كنند و آش رشته يا به اصطلاح اهالي منطقه دماوند «كته را» مي خورند. در اين روز آتش افروخته مي شود و از روي آن مي پرند و مي خوانند: زردي من از تو –سرخي تواز من.

پنجك يا پنجه
پنج روز آخر سال را كه هوا سرد بود. پنجك يا خمسه مسترقه مي گفتند. خطر يخ زدن محصولات در اين چند روز وجود داشت. از اين رو مردم به كوه مي رفتند و جشن مي گرفتند تا هوا بدتر نشود.

عيد نوروز
در روز عيد مردم به ديد و بازديد مي پردازند و لباس هاي نو و تميز به تن مي كنند. در گذشته بزرگترها به كوچكترها عيدي و تخم مرغ رنگي مي دادند و عموماً شيريني و تنقلاتي چون كشمش، مويز و نقل براي بازديد كنندگان ايام عيد مي آوردند. در روستاها مراسم عيد ديدني از خانه كدخدا يا سالخوردگان و بزرگان شروع مي شد.

سيزده به در
در سيزدهمين روز فروردين، مردم سبزه اي را كه پيش از فرا رسيدن عيد در خانه سبز كرده اند. به صحرا مي برند و آن را به آب روان مي سپارند. غذاي اصلي روز سيزده به در كوكو سبزي است. در اين روز بازي هاي متنوع همراه با اشعار مناسب اجرا مي شود.

تيرما سيزده
در شب 13 تيرماه در آهار مردم هر خانه دور هم جمع مي شوند و به نقل داستان ها و قصه ها مي پردازند و با ديوان حافظ فال مي گيرند. نوجوانان نيز به پشت بام مي روند و دستمالي را به ريسمان مي بندند و به خانه ها مي اندازند تا صاحب خانه كشمش، نخودچي، پول خرد در گوشه دستمال ببندد. در حوزه دماوند و فيروزكوه نيز مراسمي به نام «لال بازي» دارند.

نام گذاري
در شب ششم زايمان وليمه مي دهند و نام گذاري مي كنند. در اين مراسم عده اي از مردان و زنان براي شام دعوت مي شوند. پيش از صرف شام بچه را بيرون مي آورند و در بغل ريش سفيد مجلس مي گذارند و از او مي خواهند براي نوزاد نامي برگزيند. آنگاه ريش سفيد چند اسم روي كاغذ نوشته و آنها را لاي قرآن مي گذارد و اذان به گوش راست و اقامه به گوش چپ نوزاد مي خواند. به دنبال آن يكي از كاغذها را از لاي قرآن بيرون مي آورد. او اسم را مي خواند و بقيه براي تاييد صلوات مي فرستند.

آش دنداني
وقتي نوزاد شروع به درآوردن دندان مي كند براي او آش دندوني درست مي كنند تا دندان هايش راحت و سبك بيرون آيد.

مكتب خانه
در گذشته مكتب دار ابتدا الفبا و هجي كردن را مي آموخت. پس از آن شاگرد بايد يك كله قند و انعامي از اين نوع براي مكتب دار مي آورد. از ابزارهاي مكتب دار چوب و فلك بود كه در باورها و ضرب المثل هاي عاميانه از چوب و جور استاد فراوان ذكر رفته است. مكتب دار از ميان شاگردان يك نفر را به عنوان خليفه (مبصر) انتخاب مي كرد. وظيفه خليفه اين بود كه امر به جارو كردن مكتب خانه كند، دستور خريد روزانه خانه مكتب دار را صادر كند و هر عيد براي مكتب دار عيدي جمع كند.

چله
مردم شب اول چله يعني شب يلدا را كه طولاني ترين شب سال ناميده مي شود، به شب نشيني و تفريح مي گذارنند و آجيل، هندوانه، گندم برشته، گردو و كشمش مي خورند و فال حافظ مي گيرند.

نذري ها
از سفره هاي نذري كه درتهران مرسوم بوده است، مي توان به موارد زير اشاره كرد:

سفره حضرت رقيه (س): مهر الزمان نوبان مي نويسد: نذر سفره حضرت رقيه متداول ترين و نيز از ساده ترين سفره هاي نذري است. زمان برگزاري آن دوشنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه است و محل آن معمولاً در اماكن متبركه چون امامزاده ها و مساجد است.

آجيل مشكل گشا: اين آجيل عبارت از توت خشك، نخودچي، فندق، پسته، نقل، كشمش و بادام است كه براي رفع گرفتاري ها و مشكلات نذر مي كنند.

مولودي خواني: يكي از مراسم زنانه پرطرف دار مولودي خواني است.

ماه محرم
يكي از نشانه هاي عزاداري براي سيدالشهدا اجراي مراسم تعزيه است. تعزيه در آغاز ساده برگزار مي شد و منظور از آن بيان احوال و مصايب خاندان اباعبدالله و واقعه غم انگيز كربلا بود. تعزيه خواني در زمان ناصرالدين شاه با ساخت تكيه دولت به وسيله معير الممالك به اوج خود رسيد.

كمربند بازي يك دايره در وسط مي كشند. پنج نفر در دايره مي ايستند و 5 نفر كمربندها را به نحوي در دايره مي گذارند كه سگكها به طرف بيرون باشد. افرادي كه بيرون دايره ايستاده اند سعي مي كنند كمربند را از داخل خط بردارند. در اين تلاش اگر كسي كه داخل بود بيرون كشيده شود، كتك مي خورد و مي سوزد. از سوي ديگر كساني كه داخل هستند، افراد بيروني را به داخل مي كشند، كتك مي زنند و بيرون مي اندازند. وقتي تمام افراد يك گروه بسوزند، آن گروه بازنده محسوب مي شود. در اين مورد اگر يك نفر از افراد بيرون دايره به يكي از افراد داخل دايره لگد بزند، همه افراد آن گروه مي سوزند و بازنده مي شوند.

بازي بارون مي آد جرجر
وقتي باران مي بارد بچه ها تنها يا دسته جمعي به حياط خانه مي روند. زير باران مي ايستند و هر دو دست را صليب وار باز مي كنند. به آسمان نگاه مي كنند و دور خود مي چرخند و مي خوانند:
بارون مي آد جرجر /پشت خونه هاجر /هاجر عروسي داره (كرده) /دم تخروسي داره (كرده) /جارو كنيم بهر تو /پارو كنيم بهر تو /تيغ نرود پاي تو.

بازي جم جمك برگ خزون
براي شروع، به اتفاق آرا يكي از بازيكنان را به عنوان «اوستا» انتخاب مي كنند و همگي دست ها را مشت كرده روي هم مي گذارند و شروع به خواندن اشعار مي كنند: جم جمك برگ خزون /مادرم زينب خاتون /گيس داره قد كمون /از كمون بلند ترك /از شبق مشكي ترك /گيس او شونه مي خواد /شونه فيروزه مي خواد /هاجستم و واجستم /تو حوض نقره جستم /نقره قلمدونم شد /هاجري به قربونم شد.
زماني كه اشعار خوانده مي شود بچه ها دست هاي مشت كرده خود را در جا مي جنبانند. با تمام شدن اشعار بچه ها بايد با زيركي بلافاصله دست هاي خود را كنار بكشند. از خطر گرفتار شدن به دست «اوستا» برهانند . در غير اين صورت بازنده بازي خواهند بود.
برخي ديگر از بازيها عبارتند از:

الك دولك، چوق توپ، گال گالك، يه قل دو قل، دورنا بازي، دوز قلعه.

پوشاك مردانه

سرپوش ها: شامل كلاه نمدي كه كلاه لبه كوتاهي شبيه عرقچين است. كلاه حسن بيگي كه لبه اي بلندتر دارد، كلاه نيمچه بختياري، كلاه فراشي، كلاه بختياري كه قسمت بالاي آن پهن و هر چه به دهانه مي رسيد جمع مي شد، كلاه تخم مرغي كه شبيه نصف تخم مرغ بود، كلاه پوستي، كلاه مقوايي، كلاه پهلوي، شال.

تن پوش ها: شامل پيراهن، شلوار، قواي مراد بيگي، قواي معمولي، سرداري، پستك.

پوشاك زنان
پوشاك زنان در دوره قاجاريه به شيوه دوره زنديه بود. در اين دوره اغلب براي روبند پارچه سفيد انتخاب مي شد كه بلندي آن در بيشتر مواقع تا زانو نيز مي رسيد. روي روبندو در جلوي چشم ها تكه هاي توري تعبيه مي شود. پاپوش زنانه در دوره قاجاريه با دوره هاي قبل فرقي نداشت و عموماً نعلين و ساغري نوك برگشته استفاده مي شد. طرح گالشي، كفش نرم پاشنه و خط دور كفش، معرف اندازه آن بود. سه خط كوچكترين و هفت خط بزرگترين شماره كفش به شمار مي رفت. از كفش هاي فرنگي دوز زنانه نيز بايد ياد كرد. پيراهن بانوان معمولاً از ململ سفيد بود. ارخالق ها گاه تا ران نيز مي رسيد. اين دامن را پرچين تهيه مي كردند و آن را شليته مي ناميدند. نوعي دامن شلواري هم «تنبان» ناميده مي شد. تنبان شبيه شليته بود با اين تفاوت كه مانند شليته وسط آن باز نبوده و از وسط دو قسمت جلو و عقب به هم دوخته مي شد.

سرپوش: براي سرپوش نيز چهار قد توري به شكل چهارگوش بريده مي شد. آنگاه به شكل مثلث آنها را تا مي كردند و طوري آن را به سر مي انداختند كه زاويه قايم در پشت سر و دو گوشه ديگر بر روي سينه ها و در زير گلو به هم مي رسيد و به وسيله گره زدن و يا سنجاق آن را بر سر محكم مي كردند.

زبان اصلي مردم تهران و استان تهران، فارسي است. اما در بعضي نقاط زبان هاي محلي نيز ديده مي شود كه در مجموع از لهجه هاي فارسي محسوب مي شوند. به طور كلي زبان و گويش هاي ديگري مانند آذري، گيلكي، لري، مازندراني نيز به دليل مهاجرت ها به آن افزوده شده است.

اشتهارد و كرج: اهالي اشتهارد خود را از طايفه «تات» يا «ترك» مي دانند. تات ها به گويش محلي و تركها به گونه اي از ترك آذري تكلم مي كنند. مردم برخي روستاها مانند پلنگ آباد و جار به هر دو زبان سخن مي گويند.

تهران و ري: ساكنان تهران قديم قبل از پايتخت شدن مانند روستانشينان كنوني شميران و آبادي هاي مجاور سخن مي گفتند. اما شهر تهران لهجه خود را از دست داد و لهجه فعلي آن تركيبي از انواع لهجه هاي ايراني است. زبان محله «چال ميدان» در محاوره، لحن والفاظ خاصي داشت كه به غني سازي فرهنگ عامه كمك مي كرد. اين لحن هنوز در گوشه كنار اين محله به گوش مي رسد. در زبان محاوره اي تهران طبقات اجتماعي نقش مهمي داشته اند و هر قشري لحن زبان خاص خود را داشته است.

دماوند: گويش منطقه دماوند را مي توان در شمار گويش هاي اصيل ايراني قرارداد. لهجه اين منطقه به دو دسته تقسيم مي شود: تاتي و لهجه ها و گويش هاي غيرتاتي.

شميران (قصران ): زبان عمومي قصران لهجه اي از زبان باستاني پهلوي رازي است، ولي در لهجه ميگون، شهرستانك، لالون، زاگون، روته، گرمابدر، شمشك و دربندسر، لهجه مازندراني غلبه دارد.

رباط كريم: چند دسته گويش در اين منطقه به چشم مي خورد: تركي شاهسون در روستاهاي منجيل آباد، آلارد، انجم آباد گويش فارسي در رباط كريم، سلطان آباد، اكبرآباد، سبزدشت، حصارك  نقاط چند زبانه(تركي، لري، تاتي، فارسي)

شهريار: در شهريار و نقاط روستايي آن به گويش هاي تركي، لري، كردي، فارسي، تكلم مي شود. برخي نقاط ترك زبانند و خود را از اعقاب شاهسون هاي آذربايجان مي دانند.

ورامين: چند گويش در اين منطقه وجود دارد. از جمله ايل دماوند كه به لري تكلم مي كنند.

زورخانه
زورخانه محل ورزش هاي پهلواني ايران است. در اين مكان، زير يك سقف گنبدي شكل كه گود ورزش درست زير آن قرار دارد، مرشد با ضرب به خصوصي شروع ورزش را اعلام مي كند: اول شنا، بعد ميل گرفتن، چرخ، پارو زدن، كباده گرفتن با آهنگ همراه با اشعار شاهنامه و مدح مولا علي (ع) برخي از اين حركات دسته جمعي و بقيه انفرادي انجام مي شود. در پايان ورزش مرشد دعا مي خواند و ورزش كاران با گفتن امين و بوسيدن زمين، از گود خارج مي شوند.

گل ريزان: يكي از صفات نيك ورزش كاران باستاني، احساس همدلي آنان نسبت به هم است. اين احساس در مراسم گلريزان تبلور مي يابد. به اين ترتيب كه اگر يكي از ورزش كاران با سابقه از لحاظ مالي در تنگنا باشد، با ترتيب دادن مراسم گلريزان و دعوت از افراد مختلف، سعي مي كنند مشكل او را بر طرف كنند. براي اين كار در شبي معين گرد هم مي آيند و در پايان ورزش، ميان دار كه سابقه و احترامي بيش از سايرين دارد، در وسط گود شروع به چرخيدن مي كند و از هر يك از مدعوين براي فرد نيازمند پول جمع مي كند.

ديزي، آش شله قلمكار، آش زين العابدين، اشكنه، آبگوشت بزباش، دمپختك.

بيشتر صنايع دستي استان عبارتند از: قلم زني روي مس و برنج، خراطي و سبد بافي، خاتم كاري، شيشه گري، تراش و نقاشي روي شيشه، زيلوبافي، نقاشي روي چرم، قالي بافي و چاپ باتيك، سفال گري، حصير بافي، ورني بافي و دست بافي، جاجيم و گليم، چنته، روبه پشتي، جوال، خورجين.

پتو بافي
اين صنعت فقط در روستاي قشلاق ملارد، از توابع كرج، رواج دارد و دست اندركاران آن را عموماً افراد غير بومي مهاجر از تبريز و ديگر نقاط كشور تشكيل مي دهند.

جاجيم بافي
كوهستاني بودن و داشتن مراتع سرسبز و گله داري گسترده در منطقه فيروزكوه، اين منطقه را به يكي از مراكز توليد پشم ايران تبريل كرده است. جاجيم هاي توليدي در روستاهاي فيروز كوه به دليل نزديكي منطقه با مازندران كاملاً تحت تاثير دست بافت هاي آلاشت است، با اين تفاوت كه عرض جاجيم هاي توليدي آن از 25 سانتي متر تجاوز نمي كند. گروهي از عشاير ساكن در روستاي «قجر تخت رستم » از توابع شهريار ، نيز در گذشته به توليد جاجيم هاي بسيار نفيس اشتغال داشتند كه امروزه به دليل جاذبه هاي اقتصادي قالي بافي جذب اين حرفه شده اند. در روستاهاي كوهان از توابع دماوند، كارگاه هاي توليد جاجيم، به توليد بافته هايي به عرض 52 سانتي متر اشتغال دارند. عشاير اسكان يافته در روستاهاي قشلاق فرون آباد، قشلاق حاجي آباد، قلعه نو و لپه زنگ (از توابع شهر ري) نيز با بافت جاجيم آشنايي دارند.

چادر شب بافي
ديرينه ترين صنعت دستي رايج در مناطق روستايي استان تهران بافت چادر شب در اندازه هاي متفاوت، براي مصارف مختلف است.

حوله بافي
در گيلان و كوهان به وسيله دستگاه هاي دو وردي ساده به توليد نوعي حوله ابريشمي در اندازه هاي مختلف مي پردازند. در روستاي آبسرد از توابع دماوند نيز حوله بافي رايج است.

زيلوبافي
در منطقه ورامين بافت زيلوهاي نامرغوب و ارزان قيمت رواج تقريباً گسترده اي دارد و در قشلاق داود آباد ورامين، باقرآباد، گرگ تپه، قرچك و خيرآباد كارگاه زيلوبافي داير است و گروهي توليد كننده غير بومي با بهره گيري از دستگاه هاي بافندگي دستي سرگرم به كار هستند.

شيشه گري
در روستاهاي خيرآباد (از توابع ورامين) و قشلاق ملارد (از توابع كرج) كارگاه هاي شيشه گري داير است. توليد عمده اين كارگاه ها پارچ و ليوان ها و گاهي گلاب پاش است.


قالي بافي
بافت قالي و قاليچه در استان تهران گستردگي چشمگيري دارد. اين هنر به صورت حرفه اي خانگي در تمام نقاط روستايي رايج است.

گليم بافي
گليم بافي در استان داراي سابقه طولاني است و بافت انواع گليم نقش دار و مخطط در نقاط مختلف رواج دارد. گليم بافان روستايي براي تار و پود بافته هاي خود از پشم استفاده مي كنند ، ولي در پاره اي موارد نيز براي توليد محصول مرغوب تر از نخ پنبه اي براي تار بهره مي گيرند. گليم بافي در اغلب نقاط استان رواج دارد، روستاي اميريه (از توابع فيروزكوه)، قشلاق فرون آباد، حاجي آباد و قلعه نو (از توابع شهرري)، روستاهاي كرج از اين جمله اند.

نمدمالي
از جمله صنايع پرپيشينه مناطق روستايي استان تهران نمدمالي بودكه در حال حاضر تقريباً منسوخ شده است. در سال هاي اخير كليه دست اندركاران از اين صنعت دست كشيده و فقط تعداد معدودي از عشاير هنگامي كه به مراتع حومه منطقه شميران كوچ مي كنند تعداد محدودي نمد براي مصرف شخصي توليد مي نمايند. تعدادي نمدمال در روستاي «كش» از توابع طالقان نيز هنوز حضور دارند.

سبزي هاي كوهي و دوغ دماوند، سوهان شهر ري، انگور و كشمش شهريار.

علي‌اكبر دهخدا  متولد ۱۲۵۷ تهران - ۷ اسفند ۱۳۳۴ تهران)، اديب، لغت‌شناس، سياستمدار و شاعر ايراني و بنيان‌گذار لغت‌نامه دهخدا.

سرانجام در 7اسفند 1334 در تهران درگذشت.

آرامشگاه هميشگي او در ابن بابوي در تهران است .

اي مرغ سحر ،چو اين شب تار

               بگذاشت ز سر سياهكاري

                           وز نفخه روح بخش اسحار

                                       رفت از سر خفتگان خماري...