تقسيمات اداري-سياسي
استان همدان طبق آخرين تقسيمات كشوري-سرشماري سال 1375 و اصلاحات بعدي آن- شامل هشت شهرستان،21 شهر،71 دهستان و1120 روستا است.
اين استان داراي هشت شهرستان ؛همدان ، ملاير ،نهاوند ، تويسركان ، كبودر آهنگ ، اسد آباد،رزن و بهارمي باشد . . اين استان با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و محل تلاقي با استانهاي همجوار گويشها و قوميتهاي مختلفي را در خود جاي داده است از جمله آنها آذري ها ، كردها ، لرها و لكها مي باشند .

 شهرستان اسدآباد
شهرستان اسدآباد ازشمال به شهرستان بهار و استان كردستان،از غرب به استان كرمانشاه،از شرق به شهرستان هاي بهار و تويسركان واز جنوب به استان كرمانشاه محدود مي شود ومساحت آن 1144 كيلومتر مربع است.
اين شهرستان داراي يك نقطه شهري به نام اسدآباد است.شهرستان اسدآباد داراي 122 آبادي،يك بخش مركزي و شش دهستان به نام هاي سيد جمال الدين،كليايي، پير سلمان،جلگه،چهاردولي ودربند رود است.
شهرستان اسدآباد داراي آب و هواي نيمه خشك سرد است.از تاريخ پيش از اسلام اسد آباد اطلاعات كافي در دست نيست،مي گويند بعد از غلبه مسلمانان بر يزدگرد سوم،اهالي اسدآباد تسليم نشدندو بعد از پايداري زياد متواري گرديدند وشهر سقوط كرد و به تاراج رفت.ديري نگذشت كه همه به فرمان "سعد وقاص"سردار معروف اسلام،در محل امروزي اسدآباد ،شهر جديدي به نام سعدآباد بناشد كه همين اسدآباد كنوني است.درحال حاضر عده اي از اهالي هنوز آن را اسعد آباد تلفظ مي كنند.

برخي مراكز ديدني:تپه هاي تاريخي،كتيبه آقاجان بلاغي،پل شكسته خسروآباد،سنگ نوشته هاي سلطاني فرمان هاي شاه تهماسب صفوي،آب انبار شاه عباسي،امامزاده عبدالله و...

شهرستان بهار
بهار يكي از هشت شهرستان استان همدان،درنيمه شمالي استان قرار گرفته است.اين شهرستان از شمال به شهرستان كبودر آهنگ، از جنوب به شهرستان همدان و از غرب به شهرستان اسدآباد و استان كردستان محدود مي شود.مساحت شهرستان بهار1329 كيلومتر مربع و حدود 7 درصد استان را دربرگرفته است.
شهرستان بهار داراي سه شهر به نام هاي بهار،لالجين و صالح آباد،به مركزيت بهار است و72 آبادي،دو بخش وپنج دهستان دارد. بخش مركزي شامل سه دهستان به نام هاي سيمينه رود، ديم كاران و صالح آباد و بخش لالجين شامل دو دهستان به نام هاي سفالگران ومهاجران است.
شهرستان بهار داراي آب وهواي خشك بوده و رژيم بارندگي آن ازتيپ اقليم مديترانه اي است.
در كتب قديم از شهر بهار به عنوان مركزي آباد ياد شده كه در گذشته مركز حكمرانان كردستان ولرستان بود.بازمانده قلعه تاريخي شهر هنوز موجود است.بهار در طول تاريخ حيات خود چندين بار مورد هجوم واقع شده است.

برخي مراكز ديدني:شهر لالجين (مركز سفال)،امامزاده عسگر روستاي چوتاش،پل مهاجران،كاروانسراي تاج آباد،خانه قراگوزلوي بهار،قلعه هاي اربابي روستاهاي ميهمله عليا وسفلي وپرلوك،نقوش صخره اي دره دوستعلي،خانه شجاع الملك،آرامگاه آيت الله بهاري و...

شهرستان تويسركان
شهرستان تويسركان از شمال و در خط الراس رشته كوه هاي الوند به شهرستان همدان و اسدآباد،ازشرق به شهرستان ملاير،از جنوب به شهرستان نهاوند و از غرب به استان كرمانشاه محدود است.مساحت اين شهرستان 1463 كيلومتر مربع است و 7/7 درصد مساحت استان را در برگرفته است.
شهرستان تويسركان داراي دو شهر به نام هاي تويسركان و سركان به مركزيت تويسركان و داراي 126 آبادي،دو بخش و هفت دهستان است.بخش مركزي شامل چهار دهستان به نام هاي خرم رود،حيقوق نبي،سيد شهاب و كرزان رود است.بخش قلقل رود شامل سه دهستان به نام هاي كمال رود،قلقل رود و ميان رود است.شهرستان تويسركان در دره هاي دامنه جنوب غربي كوه الوند قرار گرفته و منطقه اي كاملاً كوهستاني با آب و هواي نيمه خشك سرد است.
در گذشته،شهري قديمي به نام رودآور،داراي سه قصبه توي،سركان و شكان بود كه پس از حمله مغول،رودآور اهميت خود را از دست داد و مردم به قصبه توي روي آوردند و اين ناحيه به تدريج آباد شد.تويسركان فعلي از دو كلمه توي و سركان تركيب شده،كه همان قصبه توي قديمي است.قصبه شكان در اثر زلزله خراب شده،ولي سركان به فاصله 10 كيلومتري شمال غربي تويسركان،هنوز هم وجود دارد و يكي از شهرهاي ييلاقي استان است.

برخي مراكز ديدني:مدرسه شيخ علي خان،آرامگاه مير رضي الدين آرتيماني،گنبد حيقوق نبي(ع)،كاروانسراي شاه عباسي فرسفج،پل صفوي فرسفج، قلعه اشتران،قلعه دخترشهرستانه،مسجد و مدرسه شيخ عليخان زنگنه،بازار قديمي،چنار مسجد باغوار،امامزاده زرهان،شازده ناصر،مسجد جامع،تپه بابا كمال و... 

شهرستان رزن
شهرستان رزن از شمال به استان مركزي،از جنوب به شهرستان هاي همدان و كبودرآهنگ و از غرب به شهرستان كبودرآهنگ محدود مي شود.مساحت اين شهرستان2721 كيلومترمربع و3/14 درصد ازمساحت استان را دربرگرفته است.
شهرستان رزن دو شهر به نام هاي رزن و قروه درجزين دارد و مركز شهرستان نيز شهر رزن است.
اين شهرستان سه بخش،هفت دهستان و 140 آبادي دارد.بخش مركزي رزن شامل دو دهستان به نام هاي رزن و خرقان است.بخش قروه درجزين سه دهستان به نام هاي درجزين عليا وسفلي دارد و بخش سرد رود شامل سه دهستان به نام هاي سرد رود سفلي،سرد رود عليا و بغراطي است.
شهرستان رزن داراي آب وهواي خشك سرد است.

برخي مراكز ديدني:امامزاده اظهر،امامزاده هود،حمام قديمي قروه درجزين،مسجد جامع درجزين،امامزاده ازناوفامنين رزن،حمام نظام آبادو...

                                   
شهرستان كبودرآهنگ
اين شهرستان ازشمال به استان هاي كردستان وزنجان،ازشرق به شهرستان رزن،از غرب به استان كردستان و از جنوب به شهرستان همدان محدود مي شودو مساحت آن 4024 كيلومتر مربع است.
شهرستان كبودر آهنگ داراي يك شهر به نام كبودر آهنگ،136 آبادي،دو بخش و نه دهستان است.بخش مركزي شامل شش دهستان به نام هاي حاجيلو،سبز دشت،راهب،كوهين،شيرين سوو مهربان عليا و بخش گل تپه شامل سه دهستان به نام هاي علي صدر،گل تپه و مهربان سفلي است.
در مورد وجه تسميه كبودر آهنگ گفته اند،دراين شهر نهرهاي متعدد آب وبركه هاي زيادي وجود داشت و كبوتران از هر طرف به آنجا مي آمدند،به همين مناسبت كبوترآهنگ نام گرفته و سپس به كبودرآهنگ تبديل شده است.مردم اين شهر به زبان تركي تكلم مي كنند و شهر را "كورنگ" مي نامندكه به معناي نهرهاي آب است.

برخي مراكز ديدني:غار آهكي و درياچۀ زيرزميني علي صدر،پل كوريجان،قلعه سنگي باشقورتاران،حمام سنگي و...

شهرستان ملاير
شهرستان ملاير با مساحتي در حدود3208 كيلومتر مربع يكي از شهرستانهاي استان همدان است.از نظر محدودۀجغرافيايي،شهرستان ملاير از شمال به شهرستان همدان و تويسركان،از غرب به شهرستان نهاوند،ازجنوب به استان لرستان و از شرق به استان مركزي محدود مي شود.شهر ملاير به عنوان مركز شهرستان،دومين شهر پرجمعيت استان است كه با وسعتي معادل 3208 كيلومتر مربع محدوده اي بالغ بر9/16 درصد از كل وسعت استان را به خود اختصاص داده است.
شهرستان ملاير داراي دو شهر به نام هاي ملاير وسامن و256 آبادي،سه بخش و15 دهستان است.بخش مركزي شامل هفت دهستان به نام هاي حرمرودعليا،كوه سرد،جوزان،موزاران،كمازان عليا،كمازان سفلي و كمازان وسطي است.بخش سامن شامل چهار دهستان به نام هاي حرمرود سفلي،آورزمان،سامن و سفيد كوه است و بخش جوكار در برگيرندۀ چهار دهستان به نام هاي ترك شرقي،ترك غربي،جوكار و المهدي است.
شهرستان ملاير داراي آب و هوايي نيمه خشك سرد است.
در مورد وجه تسميه ملاير،نظرات مختلفي ارائه شده است؛برخي گفته اند در زمان مادها در اين نقطه،با روشن كردن آتش بر روي تپه ها و كوه ها،اخبار را به ساير مناطق مي رساندند و از اين روي اين منطقه را "مل آگر" به معني تپه آتش مي ناميدند.اين منطقه از زمان هاي بسيار دور،آباد و پرجمعيت بود.اسامي روستاهايي چون مانيزان،گوراب،اسكنان وآثاري باستاني چون دژ گوراب و تپه نوشيجان،بيانگر قدمت تاريخي منطقه است.بناي شهر ملايرمقارن حكومت فتحعلي شاه قاجار در سال 1188 شمسي است.اين شهر ابتدا دولت آباد ناميده مي شد و احتمالا با انقراض سلسله قاجار،به ملاير تغيير نام يافت.
 

برخي مراكز ديدني:مجموعه بازار،مسجد جامع يا مسجد شيخ الملوك، امامزاده عبدالله(ع)،امامزاده شاهزاده عبدالله بن زيد(ع)،امامزاده كرگان (ع)،امامزاده داويجان،تكيه ابوالفضل،تكيه موسي بن جعفر،تكيه امام رضا،حسينيه سرچشمه اي ها،حسينيه شيفتگان حسيني،آتشكده و قلعه باستاني نوشيجان،تپه تاريخي گوراب (جوراب)،برج سامن،يخچال ميرفتاح،خانه قديمي لطفعليان،خانه مصدقي،مقبره سيف الدوله و...

شهرستان نهاوند
شهرستان نهاوند با مساحت 1461 كيلومتر مربع،درجنوب غربي استان قرار دارد.اين شهرستان از شمال به شهرستان تويسركان از شمال غربي وغرب به استان كرمانشاه،از جنوب به استان لرستان و از شرق به شهرستان ملاير محدود است.مساحت اين شهرستان در مقايسه با كل استان حدود7/7 درصد است.
شهرستان نهاوند داراي دو شهر به نام هاي نهاوند و فيروزان به مركزيت نهاوند و داراي 193 آبادي،دو بخش و هفت دهستان است. بخش مركزي شامل پنج دهستان به نام هاي طريق الاسلام،فضل، گيان،شعبان و گاميسياب وبخش خزل شامل دو دهستان به نام هاي خزل شرقي و سلگي است.
شهرستان نهاوند داراي آب وهواي نيمه خشك و سرد است.
به استناد نتايج تحقيقاتي كه پروفسور گريشمن از "تپه گيان"واقع در 18 كيلومتري جنوب غربي نهاوند ارايه كرده است؛حدود 37 قرن پيش از ميلاد مسيح،قومي در اين شهر زندگي مي كردند كه تمدني شبيه تمدن بين النهرين داشته و بعدها به دست اقوام ديگر از بين رفته اند.
اين شهرستان مقارن انقراض هخامنشيان، در حمله اسكندر،مورد تاخت و تاز قرار گرفت اما به دليل داشتن دژ و باروهاي محكم در امان ماند.سلوكيان نيز به اين شهر حمله كرده و پس از فتح آن،مدتي در نهاوند اقامت گزيدند.درحمله اعراب به ايران،سپاهيان اسلام در نهاوند با مقاومت سپاهيان ايران رو به رو شدند ولي در نهايت، سپاه ايران شكست خورد.در دوره قاجاريه،ناصرالدين شاه ضمن بازديد از اين شهر،دستور داد قلعه نهاوند را كه دژي تاريخي محسوب مي شد،خراب كنند.

برخي مراكز ديدني:مسجد جامع،تپه باستاني گيان،مقبره لقمان بن مقرن (تپه بابا پيره)،مقبره شيخ ابوالعباس نهاوندي،حمام حاج آقا تراب،سراب گيان،سراب گاماسياب،سراب ملوسان و...

شهرستان همدان
شهر همدان،مركز استان و بزرگ ترين شهر آن،در شهرستان همدان واقع است.اين شهرستان در عرض جغرافيايي 34 درجه و36 دقيقه تا 35 درجه و 15 دقيقه و طول جغرافيايي 48 درجه و 20 دقيقه تا 49 درجه و27 دقيقه واقع شده است.
شهرستان همدان از شمال با شهرستان هاي كبودرآهنگ و رزن،از شرق با استان مركزي،ازجنوب با شهرستان هاي ملاير و تويسركان  و از غرب با شهرستان بهار هم مرز است.
مساحت شهرستان همدان 3675 كيلومتر مربع است و3/19 درصد از مساحت استان را دربر مي گيرد.شهرستان هاي همدان داراي سه شهر به نام هاي همدان ،"مريانج" و "فامنين"و198 پارچه آبادي،سه بخش و 12 دهستان است.
- بخش مركزي شهرستان همدان شامل شش دهستان هگمتانه،گنبد، سنگستان،ابرو،الوند كوه غربي و الوند كوه شرقي.
- بخش فامنين سه دهستان خرمدشت،مفتح وپيشخور را در بر دارد.
- بخش شراء شامل سه دهستان به نام هاي جيحون دشت،چاه دشت و شوردشت است.
بناي شهر همدان را به دياآكو پادشاه ماد (حدود 700 سال قبل از ميلاد)نسبت مي دهند.هرودت نقل كرده كه پادشاه ماد،اين محل را كه اكباتان يا هگمتانه ناميده مي شد، به پايتختي برگزيد.
شهر همدان در زمان بخت النصر ويران شد و بعدها داريوش بزرگ آن را مرمت نمود ودر زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود،همدان نيز پايتخت و اقامتگاه تابستاني اشكانيان شد.بعداز اشكانيان،ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني خود را در اين شهر بنا كردند.
در سال 23 ه.ق كه جنگ نهاوند روي داد،همدان به تصرف اعراب درآمد و از آن پس گاه مركز آبادي و ثروت و گاه دچار چپاول و فقر بود.اين شهر در زمان ديلميان (319 ه.ق) لطمات فراوان ديد.در قرن ششم ه.ق سلجوقيان مركز خود را از بغداد به همدان منتقل كردند و مدت 50 سال، اين شهر قديمي پايتخت سلجوقيان بود.درحمله مغول و تسلط تيموريان اين شهر ويران شد و در زمان سلاطين صفوي مجدداً از نعمت آبادي بهره مند گرديد. 
 

برخي مراكز ديدني:امامزاده يحيي(ع)،امامزاده هادي ابن علي(ع)،امامزاده اهل ابن علي(ع)،امامزاده حسين (ع)،امامزاده سيد اسماعيل،امامزاده محسن(ع)،امامزاده قاسم(ع)،امامزاده عبدالله(ع)، گنبد علويان،برج قربان،مسجد جامع،بازار،كتيبه هاي گنج نامه،مجسمه شيرسنگي،آرامگاه بوعلي سينا