حدود سال 1965 تا 1971 ميلادي، هيأتي ژاپني در منطقه ديلمان به حفّاري پرداخت و در حسني‌ ‌محلّه، قلعه كوتي، نوروز محلّه، لسلوكان (رسول‌خان) و تپه خرم‌رود كاوش‌هايي انجام داد. در گزارش حفريات هيأت باستان‌شناسي ژاپني آمده است كه در ناحيه ديلمان ميان كوه‌هاي البرز، آن‌جا كه رودخانه پْل رود جريان دارد، دهكده‌هاي كوچكي چون ديلمان، ديارجان و امام، جاي گرفته‌اند. اين ناحيه، حوزه آب‌گيري ميان كوهستان است. سيماي طبيعت آن، زيبا با موقعيت سوق‌الجيشي و نيز مهد حكومت سلسله آل بويه بود. آثار به‌جاي‌مانده دوره برنز و آهن در تمام اين ناحيه پراكنده است. در اين حفريات، آثار زيادي از جنس مفرغ، سفال، اشياي زينتي و ظروف شيشه‌اي كشف شد و نتايج اين كاوش‌ها در كتاب چهار جلدي "ديلمان"، به زبان انگليسي و ژاپني در سال‌هاي 1965 تا 1971 توسط دانشگاه توكيو منتشر گرديد. از مهم‌ّترين اين آثار كه توجه بسياري را برانگيخت، آثار و ظروف شيشه‌اي مربوط به عصر پارت و ساساني است. كاوشگران ژاپني معتقدند كشف اين آثار مؤيد اين نكته است كه زادگاه اشيايي كه در ژاپن كشف شده‌اند، فلات ايران بوده است. "فوكايي" ارتباطات فرهنگي و مبادلات بازرگاني بين ژاپن و ايران در عصر پارت و ساساني را مطرح نموده و معتقد است، بسياري از پياله‌هاي شيشه‌اي مدور كه در گيلان يافت شده، پاسخگوي سئوالاتي چون محلّ ساخت پياله شيشه‌اي آرامگاه امپراطور آنكان و مشابه ديگر اشياي مهم مكشوفه در ژاپن نيز هست؛ مثل تكّه‌هاي پياله شيشه‌اي تراش برجسته كه سال 1953 در جزيره "آكينوشيما" يافت شد، يا پياله‌اي شيشه‌اي با تراش‌هاي مدور كه در سال 1963 از مقابر "كاشيوابارا" در "نارا" (قرن پنجم ميلادي) به‌دست آمده است. در سال 1340 شمسي، هيأتي به سرپرستي محسن مقدِم، سال 1344 و سال‌هاي بعد به سرپرستي علي حاكمي، سال 1353 به سرپرستي سيدمحمود موسوي و سال 5-1374 به سرپرستي رضا صدركبير در گيلان، حفّاري و آثار ارزشمندي را از خاك به دل موزه‌ها سپردند.

حمِام ديلمان در مجموعه بافت تاريخي شهر ديلمان قرار دارد. اين بناي تاريخي كه "حمِام ميربلوك" خوانده مي‌شود، پس از آن‌كه به‌دست ميرزا علي‌اكبر بلوك مورد مرمِت و بهره‌برداري قرار گرفت، به اين نام شهرت يافت و قدمت آن بر اساس يافته‌هاي باستان‌شناختي، به عصر صفويه برمي‌گردد كه در دوره‌هاي مختلف، ضمن اضافه‌نمودن الحاقات، مورد مرمِت و بازسازي قرار گرفته است.
حمِام ديلمان داراي ساختاري ساده است كه متناسب با شرايط سخت آب‌ و ‌هوايي كوهستان طراحي و ساخته شده است. سه پلِه از سطح زمين به سمت پايين حمام ‌امتداد دارد كه به رختكن يا سربينه منتهي مي‌شود و در گذشته، حوض كوچكي جهت شست‌وشوي پا جلوي درب ورودي آن قرار داشته است. صحن مركزي حمام، هشت ضلعي است كه چهار ضلع بزرگ و چهار ضلع كوچك آن به‌صورت يك‌درميان قرار گرفته‌اند و در يكي از اضلاع بزرگ خزينه، آب گرم و در سه ضلع ديگر، سه سكو به چشم مي‌خورد. درهايي كه در هريك اضلاع كوچك تعبيه شده‌اند، به گرم‌خانه، ‌سردخانه، سربينه و تنويرخانه باز مي‌شود. شالوده اصلي بنا از سنگ و ديوارهاي آن از آجر و ملات ‌به‌كار رفته است و نورگيرهاي بالاي گنبدها از جنس مرمر شفاف است.
عمليات حفاري باستان‌شناسي حمِام ديلمان طي سال جاري در دو مرحله اجرا گرديد كه از نتايج حاصل از آن، مي‌توان به آزادسازي محوطه حمِام و تخريب آن‌ها جهت ايجاد حفاري، مشخِص‌شدن وضعيت آتشدان يا تون حمِام با ضمائم، پيداشدن ورودي حمِام در قسمت شرقي و حوض كوچك تأمين‌كننده آب خزينه و سردخانه در قسمت غربي و نيز ديوارهاي جنوبي حمِام اشاره كرد. دو عدد سكه فلوس و تعداد زيادي كاشي و سفال‌هاي به‌دست‌آمده از اين حفاري در تعيين قدمت حمِام و مشخِص‌كردن تزئينات آن نقش به‌سزايي داشتند. همچنين بررسي و مطالعه سيستم آب‌رساني و تقسيم آب در نقاط مختلف حمِام به واسطه كشف مسير تنبوشه‌هاي سفالي و مشخص‌كردن سيستم گرمايشي حمِام، از ديگر نتايج حاصل از اين كاوش است كه از نقطه‌نظر معماري سنتي ايران و منطقه قابل توجه و تأمِل است.
پس از انجام عمليات حفاري باستان‌شناسي حمِام ديلمان و بيرون‌آوردن آن از دل خاك، از مرداد ماه سال جاري عمليات مرمِت آغاز شد و با پايان‌يافتن عمليات مرمِت و احياي حمِام ديلمان، تبديل اين بناي تاريخي به موزه مردم‌شناسي ديلمان از ديگر اهداف سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان گيلان است.

اين بنا بر مسير راه كارواني ديلمان به لاهيجان، بر سر دوراهي رودخانه باباكوه و ميثم‌رود احداث شده است. داراي حياط مركزي و ورودي هشتي‌مانند و دو ايوان در اطراف هشتي است. مصالح آن، سنگ رودخانه‌اي، آجر و ملات گچ و ساروج است. اين كاروانسرا را "تي‌تي خانم" از منسوبان خاندان صفوي ساخته است. تي‌تي كاروانسرا، متعلّق به دوره صفويه بوده و داراي شماره ثبت ملّي 1784 سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور است.

آرامگاه ميرزا كوچك خان، معروف به سردار جنگل در جنوب شهر رشت، در محله سليمان داراب واقع شده و از جمله مكان هاي ديدني شهرستان رشت به شمار مي آيد.
يونس معروف به ميرزا كوچك پسر ميرزا بزرگ از مردم رشت و ساكن استاد سرا در خانواده‌اي متوسط در روستاي زيدخ از توابع فومنات تولد يافت. تحصيلات مقدماتي را در مدرسه حاجي حسن در صالح آباد رشت و مدرسه جامع گذرانيد؛ آنگاه به تهران آمد و در مدرسه محموديه به تحصيل پرداخت. اما از آنجا كه شور ميهن پرستي در سر داشت قدم به ميدان مبارزه گذاشت. از همان دوران تحصيل حامي مظلومان و دشمن ستمگران بود. اگر كسي نسبت به شخص ستمي مي‌كرد ميرزا با ظالم مبارزه مي‌كرد. هيكلي بزرگ و بازواني ورزيده، پيشاني باز و چهره‌اي خندان داشت. در ادب و تواضع نيز مشهور و بسيار عفيف و معتقد به فرائض ديني و مؤمن به اصول اخلاقي، مردي ساكت، متفكر و سخنانش سنجيده و گاه آميخته به لطيفه و مزاح بود.
نهضت جنگل به رهبري روحاني مبارز، ميرزا كوچك خان جنگلي (1257-1300ه. ش.) و با انديشه اتحاد دنياي اسلام مدت ها به مبارزه عليه استبداد محمدعلي شاه قاجار و استعمار دولت هاي خارجي روس و انگليس پرداخت. اما نفوذ هواداران كمونيست در سران نهضت و خيانتشان عليه نهضت جنگل، باعث شد تا ميرزا و ياران وفادارش در حمله نيروهاي دولتي رضاخان به اعماق جنگل پناه ببرند. سرانجام ميرزا در اثر سرما و برف و بوران كوه هاي گيلوا، جان به جان آفرين تسليم كرد. دشمنانش سر او را از بدن جدا كردند و براي رضاخان به ارمغان آوردند.

شهرستان رشت مركز استان گيلان و مهمترين شهر اين استان مي باشد. طبق مدارك به دست آمده، قدمت اين شهر به چندين قرن پيش باز مي گردد. قديمي ترين سندي كه از موجوديت رشت به دست آمده در كتاب حدود العالم است كه به سال ۳۷۲ ه. ق. نگارش يافته. حمدالله مستوفي نيز در قرن هشتم هجري قمري، از اين شهر نام برده است.

نام قديمي رشت؛ دارالمرز يا دارالامان بوده كه قبل از اين دو، به آن بيه مي گفته اند. بيه در لغتنامه ها، رود و يا مصب بين دو رودخانه معني شده است و چنين به نظر مي رسد كه دليل اين نامگذاري، قرار گرفتن آن در ميان دو رودخانه است كه به مثابه حفاظ و ديوار شهر محسوب مي گرديد. دهخدا معتقد است، چون شهر رشت در سال ۹۰۰ هجري ساخته شده، بنابراين براي نام اين مكان از ماده تاريخ آن استفاده كرده اند و كلمه رشت به حساب ابجد ۹۰۰ هجري قمري است.

آباداني شهر رشت، از زمان شاه عباس صفوي كه در آن زمان، به صورت قصبه بوده شروع شد و در زمان قاجار، به دليل توسعه اقتصادي ايران و روسيه، گسترش پيدا كرده است. رشت از سال ۱۰۰۴ هجري قمري به فرمان شاه عباس مركز استان گيلان و مركز معاملات نوغان و ابريشم شد كه در آن زمان محصول اول گيلان بود. اين امر موجب شد كه مالكان بزرگ و بازرگانان ايراني، روسي، يوناني و ارمني كه تاجر نوغان ابريشم بودند به اين شهر توجه كنند و شهر رشت رشد چشمگيري پيدا نمايد.

امام زاده سيد جلال الدين اشرف؛ از فرزندان امام موسي كاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است. مرقد ايشان در مركز شهر استانه اشرفيه قرار دارد. احداث بناي اوليه حرم مطهر به سال 311 هجري قمري مي رسد؛ ولي تاكنون چندين بار تجديد بنا شده است. توسعه شهر آستانه مرهون وجود اين امام زاده است. هر ساله به ويژه در ماه هاي رمضان، محرم و صفر، ده ها هزار نفر از زائران از نقاط مختلف براي زيارت به شهر مذهبي آستانه سفر مي كنند.

آستانه اشرفيه از جمله شهرهاي استان گيلان است كه به واسطه وجود آثاري همچون مقبره آقا سيد جلال الدين اشرف برادر گرامي امام رضا (ع)، آرامگاه استاد دكتر معين، پل سفيد، پارك جنگلي و تالاب بندر كياشهر از اهميت ويژه اي در بخش گردشگري اين استان برخوردار است.

از جمله ديدني هاي شهرستان آستارا بازارهاي مرزي آن است كه به واسطه قرار داشتن در منطقه اي توريستي از اهميت و اعتبار زيادي برخوردار شده است. بازارهاي آستارا به واسطه تنوع كالا و همچنين قيمت نسبتا مناسب؛ همه ساله با استقبال فراوان گردشگران زن و مرد مواجه مي شود.

استاد دكتر محمد معين از چهره هاي ممتاز و شناخته شده معاصر در عرصه علم و تحقيق و زبان و ادبيات فارسي است. وي اولين كسي است كه در ايران در رشته فرهنگ و ادب فارسي به دريافت درجه دكترا نايل شده است. محمد معين به سال 1297 خورشيدي در رشت متولد شد و در سال 1350 وفات يافت. اين محقق گرانقدر داراي آثار فراوان در زمينه زبان و ادب فارسي است. اولين اثر استاد معين؛ موسوم به ستاره ناهيد و مشهورترين اثرش فرهنگ فارسي معين در 6 جلد مي باشد. آرامگاه او بنا به وصيت خودش، به احترام حرم مطهر آقا سيد جلال الدين اشرف و علاقه وي به مرحوم علامه بزرگ آقا شيخ حسين وحيد، در كنار حشمت رود در شهر آستانه اشرفيه قرار دارد و مورد بازديد علاقه مندان به زبان و ادب فارسي مي باشد.

اين خانه كه در بافت تاريخي لاهيجان قرار دارد، يكي از بناهاي مسكوني دوره قاجار و از نظر تزئينات و گچ‌بري بسيار زيباست. خانه محمِد صادقي داراي يك تالار و شاه‌نشين با طاق گنبدي و سقف مقرنس‌كاري‌شده است و ارسي‌هاي مشبك دارد. خانه محمِد صادقي، متعلّق به دوره قاجاريه بوده و داراي شماره ثبت ملّي 1498 سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور است.

اين پل در راه قديمي لاهيجان به لنگرود، بين روستاهاي ليالستان و نال‌كياشهر قرار دارد و به نام سازنده آن، "حاج يحيي پردسر" نيز ناميده مي‌شود. طول اين پل قاجاري، 22 متر و ارتفاع آن از سطح آب، بيش از 5/6 متر و عرض آن 383 سانتي‌متر است. سطح پل خشتي نال‌كياشهر، سنگ‌فرش و پل از دو سيل‌برگردان در دو طرف پايه‌ها برخوردار است. اضلاع آجرهاي اين پل، 4 × 20 × 20 سانتي‌متر است. پل خشتي نال‌كياشهر، متعلّق به دوره قاجاريه بوده و داراي شماره ثبت ملّي 1783 سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور است.