اساس اقتصاد استان همدان در درجه اول « كشاورزي »‌ و« دامپروري » ودر درجه دوم « استخراج معادن » است . كشت در اين استان به دوصورت ديم وآبي صورت مي گيرد وبيشتر اراضي كشت شده به صورت ديمي است . عمده ترين محصولات كشاورزي استان همدان گندم ، جو ، سيب زميني و چغندر قند است . در مناطق كوهستاني نيز انواع ميوه ها به ويژه سيب و گلابي ودردامنه ها انگور ، غلات ، حبوبات وصيفي جات كشت مي شود .
در بخش دامپروي ، شيوه دامداري استان همدان بيشتر به شكل سنتي است . شرايط اقليمي ، تنوع آب وهوا ، وجود مراتع وسيع وييلاقي بودن منطقه ، براي عشاير دام دار ، اهميت فراواني دارد .
استان همدان همچنين ، از نظر معادن بسيار غني است و مهم‌‌ترين معادن آن گرانيت ، سنگ آهك ، سنگ ساختماني ، فلدسپات ، سرب ، روي ، نقره آهنگران ، گچ ، ليمونيت ، سيليس ، تراورتن و سنگ آهن است .
علاوه بر موارد ذكر شده ؛ در استان همدان صنايع دستي بيش از صنايع ماشيني گسترش دارد و داراي اهميت بالايي است . مهمترين صنايع دستي استان قالي بافي ، سفالگري ، گيوه بافي ، كفش دوزي ، پوستين دوزي ودباغي است .
صنايع ماشيني استان به دو بخش « صنايع سبك » و « صنايع سنگين » تقسيم مي شود . از « صنايع سبك » استان ، كارخانه صنعتي توليد شيشه است كه در غرب ايران كم‌نظير و از نظر ظرفيت توليدي منحصر به فرد است . اين كارخانه در حال حاضر انواع استكان، ليوان،‌ شيشه و نظاير آن را توليد مي‌كند. ساير « صنايع سبك » استان عبارت‌اند از : صنايع غذايي ، نساجي و چرم‌سازي ، سلولزي ، شيميايي ، كاني غيرفلزي ، برق و الكترونيك و صنايع فلزي.
و اما در بخش فعاليت « صنايع سنگين » استان مي توان به صنايع : ريخته‌گري چدن و توليد ادوات كشاورزي، ماشين‌آلات ساختماني و راه‌سازي ،‌ سوپاپ انواع خودرو و شركت فولاد همدان اشاره كر د .

تقسيمات اداري-سياسي
استان همدان طبق آخرين تقسيمات كشوري-سرشماري سال 1375 و اصلاحات بعدي آن- شامل هشت شهرستان،21 شهر،71 دهستان و1120 روستا است.
اين استان داراي هشت شهرستان ؛همدان ، ملاير ،نهاوند ، تويسركان ، كبودر آهنگ ، اسد آباد،رزن و بهارمي باشد . . اين استان با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و محل تلاقي با استانهاي همجوار گويشها و قوميتهاي مختلفي را در خود جاي داده است از جمله آنها آذري ها ، كردها ، لرها و لكها مي باشند .

 شهرستان اسدآباد
شهرستان اسدآباد ازشمال به شهرستان بهار و استان كردستان،از غرب به استان كرمانشاه،از شرق به شهرستان هاي بهار و تويسركان واز جنوب به استان كرمانشاه محدود مي شود ومساحت آن 1144 كيلومتر مربع است.
اين شهرستان داراي يك نقطه شهري به نام اسدآباد است.شهرستان اسدآباد داراي 122 آبادي،يك بخش مركزي و شش دهستان به نام هاي سيد جمال الدين،كليايي، پير سلمان،جلگه،چهاردولي ودربند رود است.
شهرستان اسدآباد داراي آب و هواي نيمه خشك سرد است.از تاريخ پيش از اسلام اسد آباد اطلاعات كافي در دست نيست،مي گويند بعد از غلبه مسلمانان بر يزدگرد سوم،اهالي اسدآباد تسليم نشدندو بعد از پايداري زياد متواري گرديدند وشهر سقوط كرد و به تاراج رفت.ديري نگذشت كه همه به فرمان "سعد وقاص"سردار معروف اسلام،در محل امروزي اسدآباد ،شهر جديدي به نام سعدآباد بناشد كه همين اسدآباد كنوني است.درحال حاضر عده اي از اهالي هنوز آن را اسعد آباد تلفظ مي كنند.

برخي مراكز ديدني:تپه هاي تاريخي،كتيبه آقاجان بلاغي،پل شكسته خسروآباد،سنگ نوشته هاي سلطاني فرمان هاي شاه تهماسب صفوي،آب انبار شاه عباسي،امامزاده عبدالله و...

شهرستان بهار
بهار يكي از هشت شهرستان استان همدان،درنيمه شمالي استان قرار گرفته است.اين شهرستان از شمال به شهرستان كبودر آهنگ، از جنوب به شهرستان همدان و از غرب به شهرستان اسدآباد و استان كردستان محدود مي شود.مساحت شهرستان بهار1329 كيلومتر مربع و حدود 7 درصد استان را دربرگرفته است.
شهرستان بهار داراي سه شهر به نام هاي بهار،لالجين و صالح آباد،به مركزيت بهار است و72 آبادي،دو بخش وپنج دهستان دارد. بخش مركزي شامل سه دهستان به نام هاي سيمينه رود، ديم كاران و صالح آباد و بخش لالجين شامل دو دهستان به نام هاي سفالگران ومهاجران است.
شهرستان بهار داراي آب وهواي خشك بوده و رژيم بارندگي آن ازتيپ اقليم مديترانه اي است.
در كتب قديم از شهر بهار به عنوان مركزي آباد ياد شده كه در گذشته مركز حكمرانان كردستان ولرستان بود.بازمانده قلعه تاريخي شهر هنوز موجود است.بهار در طول تاريخ حيات خود چندين بار مورد هجوم واقع شده است.

برخي مراكز ديدني:شهر لالجين (مركز سفال)،امامزاده عسگر روستاي چوتاش،پل مهاجران،كاروانسراي تاج آباد،خانه قراگوزلوي بهار،قلعه هاي اربابي روستاهاي ميهمله عليا وسفلي وپرلوك،نقوش صخره اي دره دوستعلي،خانه شجاع الملك،آرامگاه آيت الله بهاري و...

شهرستان تويسركان
شهرستان تويسركان از شمال و در خط الراس رشته كوه هاي الوند به شهرستان همدان و اسدآباد،ازشرق به شهرستان ملاير،از جنوب به شهرستان نهاوند و از غرب به استان كرمانشاه محدود است.مساحت اين شهرستان 1463 كيلومتر مربع است و 7/7 درصد مساحت استان را در برگرفته است.
شهرستان تويسركان داراي دو شهر به نام هاي تويسركان و سركان به مركزيت تويسركان و داراي 126 آبادي،دو بخش و هفت دهستان است.بخش مركزي شامل چهار دهستان به نام هاي خرم رود،حيقوق نبي،سيد شهاب و كرزان رود است.بخش قلقل رود شامل سه دهستان به نام هاي كمال رود،قلقل رود و ميان رود است.شهرستان تويسركان در دره هاي دامنه جنوب غربي كوه الوند قرار گرفته و منطقه اي كاملاً كوهستاني با آب و هواي نيمه خشك سرد است.
در گذشته،شهري قديمي به نام رودآور،داراي سه قصبه توي،سركان و شكان بود كه پس از حمله مغول،رودآور اهميت خود را از دست داد و مردم به قصبه توي روي آوردند و اين ناحيه به تدريج آباد شد.تويسركان فعلي از دو كلمه توي و سركان تركيب شده،كه همان قصبه توي قديمي است.قصبه شكان در اثر زلزله خراب شده،ولي سركان به فاصله 10 كيلومتري شمال غربي تويسركان،هنوز هم وجود دارد و يكي از شهرهاي ييلاقي استان است.

برخي مراكز ديدني:مدرسه شيخ علي خان،آرامگاه مير رضي الدين آرتيماني،گنبد حيقوق نبي(ع)،كاروانسراي شاه عباسي فرسفج،پل صفوي فرسفج، قلعه اشتران،قلعه دخترشهرستانه،مسجد و مدرسه شيخ عليخان زنگنه،بازار قديمي،چنار مسجد باغوار،امامزاده زرهان،شازده ناصر،مسجد جامع،تپه بابا كمال و... 

شهرستان رزن
شهرستان رزن از شمال به استان مركزي،از جنوب به شهرستان هاي همدان و كبودرآهنگ و از غرب به شهرستان كبودرآهنگ محدود مي شود.مساحت اين شهرستان2721 كيلومترمربع و3/14 درصد ازمساحت استان را دربرگرفته است.
شهرستان رزن دو شهر به نام هاي رزن و قروه درجزين دارد و مركز شهرستان نيز شهر رزن است.
اين شهرستان سه بخش،هفت دهستان و 140 آبادي دارد.بخش مركزي رزن شامل دو دهستان به نام هاي رزن و خرقان است.بخش قروه درجزين سه دهستان به نام هاي درجزين عليا وسفلي دارد و بخش سرد رود شامل سه دهستان به نام هاي سرد رود سفلي،سرد رود عليا و بغراطي است.
شهرستان رزن داراي آب وهواي خشك سرد است.

برخي مراكز ديدني:امامزاده اظهر،امامزاده هود،حمام قديمي قروه درجزين،مسجد جامع درجزين،امامزاده ازناوفامنين رزن،حمام نظام آبادو...

                                   
شهرستان كبودرآهنگ
اين شهرستان ازشمال به استان هاي كردستان وزنجان،ازشرق به شهرستان رزن،از غرب به استان كردستان و از جنوب به شهرستان همدان محدود مي شودو مساحت آن 4024 كيلومتر مربع است.
شهرستان كبودر آهنگ داراي يك شهر به نام كبودر آهنگ،136 آبادي،دو بخش و نه دهستان است.بخش مركزي شامل شش دهستان به نام هاي حاجيلو،سبز دشت،راهب،كوهين،شيرين سوو مهربان عليا و بخش گل تپه شامل سه دهستان به نام هاي علي صدر،گل تپه و مهربان سفلي است.
در مورد وجه تسميه كبودر آهنگ گفته اند،دراين شهر نهرهاي متعدد آب وبركه هاي زيادي وجود داشت و كبوتران از هر طرف به آنجا مي آمدند،به همين مناسبت كبوترآهنگ نام گرفته و سپس به كبودرآهنگ تبديل شده است.مردم اين شهر به زبان تركي تكلم مي كنند و شهر را "كورنگ" مي نامندكه به معناي نهرهاي آب است.

برخي مراكز ديدني:غار آهكي و درياچۀ زيرزميني علي صدر،پل كوريجان،قلعه سنگي باشقورتاران،حمام سنگي و...

شهرستان ملاير
شهرستان ملاير با مساحتي در حدود3208 كيلومتر مربع يكي از شهرستانهاي استان همدان است.از نظر محدودۀجغرافيايي،شهرستان ملاير از شمال به شهرستان همدان و تويسركان،از غرب به شهرستان نهاوند،ازجنوب به استان لرستان و از شرق به استان مركزي محدود مي شود.شهر ملاير به عنوان مركز شهرستان،دومين شهر پرجمعيت استان است كه با وسعتي معادل 3208 كيلومتر مربع محدوده اي بالغ بر9/16 درصد از كل وسعت استان را به خود اختصاص داده است.
شهرستان ملاير داراي دو شهر به نام هاي ملاير وسامن و256 آبادي،سه بخش و15 دهستان است.بخش مركزي شامل هفت دهستان به نام هاي حرمرودعليا،كوه سرد،جوزان،موزاران،كمازان عليا،كمازان سفلي و كمازان وسطي است.بخش سامن شامل چهار دهستان به نام هاي حرمرود سفلي،آورزمان،سامن و سفيد كوه است و بخش جوكار در برگيرندۀ چهار دهستان به نام هاي ترك شرقي،ترك غربي،جوكار و المهدي است.
شهرستان ملاير داراي آب و هوايي نيمه خشك سرد است.
در مورد وجه تسميه ملاير،نظرات مختلفي ارائه شده است؛برخي گفته اند در زمان مادها در اين نقطه،با روشن كردن آتش بر روي تپه ها و كوه ها،اخبار را به ساير مناطق مي رساندند و از اين روي اين منطقه را "مل آگر" به معني تپه آتش مي ناميدند.اين منطقه از زمان هاي بسيار دور،آباد و پرجمعيت بود.اسامي روستاهايي چون مانيزان،گوراب،اسكنان وآثاري باستاني چون دژ گوراب و تپه نوشيجان،بيانگر قدمت تاريخي منطقه است.بناي شهر ملايرمقارن حكومت فتحعلي شاه قاجار در سال 1188 شمسي است.اين شهر ابتدا دولت آباد ناميده مي شد و احتمالا با انقراض سلسله قاجار،به ملاير تغيير نام يافت.
 

برخي مراكز ديدني:مجموعه بازار،مسجد جامع يا مسجد شيخ الملوك، امامزاده عبدالله(ع)،امامزاده شاهزاده عبدالله بن زيد(ع)،امامزاده كرگان (ع)،امامزاده داويجان،تكيه ابوالفضل،تكيه موسي بن جعفر،تكيه امام رضا،حسينيه سرچشمه اي ها،حسينيه شيفتگان حسيني،آتشكده و قلعه باستاني نوشيجان،تپه تاريخي گوراب (جوراب)،برج سامن،يخچال ميرفتاح،خانه قديمي لطفعليان،خانه مصدقي،مقبره سيف الدوله و...

شهرستان نهاوند
شهرستان نهاوند با مساحت 1461 كيلومتر مربع،درجنوب غربي استان قرار دارد.اين شهرستان از شمال به شهرستان تويسركان از شمال غربي وغرب به استان كرمانشاه،از جنوب به استان لرستان و از شرق به شهرستان ملاير محدود است.مساحت اين شهرستان در مقايسه با كل استان حدود7/7 درصد است.
شهرستان نهاوند داراي دو شهر به نام هاي نهاوند و فيروزان به مركزيت نهاوند و داراي 193 آبادي،دو بخش و هفت دهستان است. بخش مركزي شامل پنج دهستان به نام هاي طريق الاسلام،فضل، گيان،شعبان و گاميسياب وبخش خزل شامل دو دهستان به نام هاي خزل شرقي و سلگي است.
شهرستان نهاوند داراي آب وهواي نيمه خشك و سرد است.
به استناد نتايج تحقيقاتي كه پروفسور گريشمن از "تپه گيان"واقع در 18 كيلومتري جنوب غربي نهاوند ارايه كرده است؛حدود 37 قرن پيش از ميلاد مسيح،قومي در اين شهر زندگي مي كردند كه تمدني شبيه تمدن بين النهرين داشته و بعدها به دست اقوام ديگر از بين رفته اند.
اين شهرستان مقارن انقراض هخامنشيان، در حمله اسكندر،مورد تاخت و تاز قرار گرفت اما به دليل داشتن دژ و باروهاي محكم در امان ماند.سلوكيان نيز به اين شهر حمله كرده و پس از فتح آن،مدتي در نهاوند اقامت گزيدند.درحمله اعراب به ايران،سپاهيان اسلام در نهاوند با مقاومت سپاهيان ايران رو به رو شدند ولي در نهايت، سپاه ايران شكست خورد.در دوره قاجاريه،ناصرالدين شاه ضمن بازديد از اين شهر،دستور داد قلعه نهاوند را كه دژي تاريخي محسوب مي شد،خراب كنند.

برخي مراكز ديدني:مسجد جامع،تپه باستاني گيان،مقبره لقمان بن مقرن (تپه بابا پيره)،مقبره شيخ ابوالعباس نهاوندي،حمام حاج آقا تراب،سراب گيان،سراب گاماسياب،سراب ملوسان و...

شهرستان همدان
شهر همدان،مركز استان و بزرگ ترين شهر آن،در شهرستان همدان واقع است.اين شهرستان در عرض جغرافيايي 34 درجه و36 دقيقه تا 35 درجه و 15 دقيقه و طول جغرافيايي 48 درجه و 20 دقيقه تا 49 درجه و27 دقيقه واقع شده است.
شهرستان همدان از شمال با شهرستان هاي كبودرآهنگ و رزن،از شرق با استان مركزي،ازجنوب با شهرستان هاي ملاير و تويسركان  و از غرب با شهرستان بهار هم مرز است.
مساحت شهرستان همدان 3675 كيلومتر مربع است و3/19 درصد از مساحت استان را دربر مي گيرد.شهرستان هاي همدان داراي سه شهر به نام هاي همدان ،"مريانج" و "فامنين"و198 پارچه آبادي،سه بخش و 12 دهستان است.
- بخش مركزي شهرستان همدان شامل شش دهستان هگمتانه،گنبد، سنگستان،ابرو،الوند كوه غربي و الوند كوه شرقي.
- بخش فامنين سه دهستان خرمدشت،مفتح وپيشخور را در بر دارد.
- بخش شراء شامل سه دهستان به نام هاي جيحون دشت،چاه دشت و شوردشت است.
بناي شهر همدان را به دياآكو پادشاه ماد (حدود 700 سال قبل از ميلاد)نسبت مي دهند.هرودت نقل كرده كه پادشاه ماد،اين محل را كه اكباتان يا هگمتانه ناميده مي شد، به پايتختي برگزيد.
شهر همدان در زمان بخت النصر ويران شد و بعدها داريوش بزرگ آن را مرمت نمود ودر زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود،همدان نيز پايتخت و اقامتگاه تابستاني اشكانيان شد.بعداز اشكانيان،ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني خود را در اين شهر بنا كردند.
در سال 23 ه.ق كه جنگ نهاوند روي داد،همدان به تصرف اعراب درآمد و از آن پس گاه مركز آبادي و ثروت و گاه دچار چپاول و فقر بود.اين شهر در زمان ديلميان (319 ه.ق) لطمات فراوان ديد.در قرن ششم ه.ق سلجوقيان مركز خود را از بغداد به همدان منتقل كردند و مدت 50 سال، اين شهر قديمي پايتخت سلجوقيان بود.درحمله مغول و تسلط تيموريان اين شهر ويران شد و در زمان سلاطين صفوي مجدداً از نعمت آبادي بهره مند گرديد. 
 

برخي مراكز ديدني:امامزاده يحيي(ع)،امامزاده هادي ابن علي(ع)،امامزاده اهل ابن علي(ع)،امامزاده حسين (ع)،امامزاده سيد اسماعيل،امامزاده محسن(ع)،امامزاده قاسم(ع)،امامزاده عبدالله(ع)، گنبد علويان،برج قربان،مسجد جامع،بازار،كتيبه هاي گنج نامه،مجسمه شيرسنگي،آرامگاه بوعلي سينا

در استان همدان اقوام مختلفي با فرهنگ ها و آداب و سنن ويژه سكونت دارند كه عبارتنداز:

ترك ها:در شمال و غرب استان،به ويژه در شمال و غرب شهرستان همدان ساكن هستند ودر562 روستاي استان سكونت دارند.
لر و لك:اين اقوام درشهرستان هاي ملاير،نهاوند و بخش سامن در255 روستا ساكن هستند.
كردها:اين قوم در 159 روستا در غرب و شمال غربي و در مجاورت استان هاي كردستان و كرمانشاه سكونت دارند.
فارس ها:بيشتر ساكنان مركز استان را تشكيل مي دهند.اين عده از قديمي ترين مردم اين منطقه محسوب مي شوند واز دوران مادها در اين سرزمين اسكان داشته اند.

بيشتر ساكنان استان همدان مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري اثني عشري هستند.دربين عشاير استان مذهب سني و فرقه اهل حق نيز وجود دارند.اقليت هاي مذهبي و مسيحي و يهودي وزرتشتي نيز در استان همدان به تعداد اندكي ساكن هستند.
در سرشماري مهرماه 1365 ش اين استان داراي 1058 نفر زرتشتي،108 كليمي و222 نفر مسيحي بوده است.امروزه تعداد اقليت ها در همدان بسيار كاهش يافته وحدود 25 خانوار يهودي و22 خانوار ارمني درهمدان ساكن هستند.
 در بخش هايي از استان همدان گروههايي از دراويش مسلك اهل حق و مسلك علي الهي ساكنندبه ويژه در شهرستان اسدآباد و تعدادي از روستاهاي جنوب غربي آن مسلك اهل حق پيروان بيشتري دارند.آداب مذهبي وسنتي آنها در هر روستا به روش خاص برگزار مي شود.

درياچه پشت سد اكباتان 

تنها درياچه استان درياچه سد اكباتان است كه در نه كيلومتري جنوب شرقي شهر همدان واقع شده است . وسعت اين درياچه حدود 60 هكتار و حداكثر و حداقل عمق آن به ترتيب 32 و 18 متر گزارش شده است .
تالاب كرد خورد نهاوند 

تالاب كرد خورد «آق گل» در جوار روستاي كرد خورد و در جنوب دشت نهاوند قرار گرفته است . اين تالاب كه در حوزه آبريز رودخانه قره چاي واقع شده ، پنج كيلومتر طول ، 5/3 كيلومتر عرض و 5/0 متر عمق متوسط دارد . ژرفاي عميق ترين نقطه تالاب در فصل پر آبي 80 سانتي متر است . طبق گزارش هاي زمين شناسي منطقه، اين تالاب كه موجب پيدايش و استقرار روستاهاي پيرامون خود شده است ، قدمتي بالغ بر 40 هزار سال دارد. پوشش گياهي دل انگيز و هم جواري آن با كوه ، منظره زيبايي را به ويژه در اواخر زمستان و اوايل بهار ايجاد مي كند . اين زمان فصل مهاجرت پرندگاني است كه از نقاط دوردست و بسيار سرد روسيه ، قفقاز و كشورهاي اسكانديناوي به لحاظ وجود مواد غذايي مناسب، به اين تالاب مهاجرت مي كنند . عمده‌ترين اين پرندگان عبارتند از : انواع اردك ، غاز ، فلامينگو ، مرغ باران ، حواصيل ، آب چيلك ، كاكايي و غيره . طبق عمر اين تالاب بيش از 40 هزار سال برآورد شده است .

رودخانه هاي استان، عموماً ازبرف و باران فصول مرطوب تغذيه مي شوند.اين رودها درفصل تابستان به استثناي چند رود ازجمله گاماسياب و"سيمينه رود"،خشك شده يا به حداقل ميزان آب دهي مي رسند.مهمترين رودهاي استان عبارتند از:
- سيمينه رود:از مجموعه رودخانه هاي كوچك وخشك رودهايي كه در مواقع بارندگي داراي آب هستند تشكيل مي شود.اين رود در بخش مركزي همدان جاري است.
- رودخانه قره چاي (قوريچاي) :از گردنه زاغه و دره هاي آبادي الفاوت و آبهندو سرچشمه گرفته و در اراضي امزاجرد به سيمينه رود مي ريزد.
- رودخانه هاي دمق و ايده لو:از ارتفاعات شمالي دهستان "سرد رود" و ارتفاعات "خدابنده لو" سرچشمه مي گيردو به رودخانه سيمينه رود ملحق مي شود.
- رودخانه وفرجين:از قله " كلاغ لان" الوند سرچشمه گرفته و به چراگاه آبادي "گنج تپه" بهار منتهي مي شود.
رودخانه دره مراد بيگ:ازكوه الوند سرچشمه مي گيردو به رودخانه خاكو مي ريزد.
رودخانه سيمين:ازقله "كلاغ لان" الوند سرچشمه مي گيردو پس از ملحق شدن به رودخانه هايي كه از گردنه اسدآباد و"همه كسي" سرچشمه دارند به طرف آبادي امزاجردجاري مي شود.
- رودخانه عباس آباد:از دره هاي گنج نامه و تاريك دره سرچشمه گرفته و به رود خانه خاكو منتهي مي شود.
- رودخانه " همه كسي":از گردنه "همه كسي" سرچشمه مي گيرد و پس از عبور ازچندين دهستان به رودخانه قره چاي منتهي مي شود.
- رودخانه درجزين:از دره هاي جنوبي كوه خرقان سرچشمه گرفته پس از گذشتن از دهستان درجزين،به رودخانه قره چاي مي ريزد.
- رودخانه شهاب:ازكوه هاي شرقي و غربي دهستان چهار دولي سرچشمه مي گيرد و پس از گذشتن از كنار آبادي خسروآباد، به خرم رود ملحق مي شود.
 - رودخانه گاماسياب:يكي از طويل ترين رودخانه هاي ايران به شمار مي رود.گاماسياب از جنوب غرب شهرستان نهاوند سرچشمه مي گيرد و پس ازعبور ازدشت نهاوند دركنارآبادي "ليلي يادگار" شاخه رود ملاير (حرم آباد) به آن مي ريزد ودركنارآبادي "گرديان" تويسركان،"قلقل رود" به آن متصل مي شود.گاماسياب ازشاخه هاي اصلي رود "كرخه" به شمار مي آيد.رودخانه گاماسياب در طول شهرستان خرم آباد " سيمره" ناميده مي شودو رودخانه هاي شرقي كبيركوه و رودخانه هاي لرستان به آن مي پيوندد و پس از گذشتن از لرستان در غرب خوزستان كرخه ناميده شده و درنهايت به باتلاق "هورالعظيم"مي ريزد.
علاوه براين مي توان از رود ملاير كه از ارتفاعات جنوب شرق ملاير سرچشمه مي گيرد و به طرف نهاوند ادامه يافته و به گاماسياب مي ريزد،خرم رود كه از دره هاي شمال شرقي آبادي"شهرستانه"و ارتفاعات الوند سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از تويسركان وارد شهرستان كنگاور مي شود،رودخانه "گردنه" اسدآباد كه از گردنه اسدآباد سرچشمه گرفته و از كنار آبادي هاي رسول آباد فعلي و گنده جين گذشته و نزديك آبادي "مالك اشتر "بارودخانه "همه كسي" يكي شده و به سيمينه رود مي ريزد،رودخانه خاكو كه از كوه الوند سرچشمه مي گيرد وپس از عبور از كنار آبادي هاي خاكو،چشين،مزدقينه،گراچقا و ده پياز در اراضي آبادي امزاجرد به سيمينه رود مي ريزد،كرزان رود كه از علياي دره آبادي "گشاني" و "سنجوزان" سرچشمه مي گيرد و در حدود آبادي "اريكان" با دو شعبه از رود سرابي و سركان يكي شده و به نام قلقل رود،آبادي هاي اطراف خود را مشروب نموده و سپس به رودخانه گاماسياب مي پيوندد،نام برد.
 

رود قره‌چاي (سياه‌رود)
از پيوستن آب‌هاي روان از دره‌هاي شمال الوند (رودك‌هاي خاكو ، الوسجرد ، زربار ، برفجين ، سيمين و ... ) تشكيل مي‌شود و در حدود شهر بهار به نام سيمينه‌رود است در عهد باستان ، كتيبه‌هاي آشوري از حوزه‌ رودك‌ها به عنوان "شانارته" و در متون اوستايي به اسم "زرمند" ياد كرده‌اند و در حدود كوريجان به نام "قره‌چاي يا قوريچاي" به سمت شرقي جريان يافته و با عبور از دشت‌هاي شرا و ساوه از استان همدان بيرون رفته و سرانجام به مثابه خشك‌رودي (در تابستان‌ها) به درياچه‌ حوض سلطان قم مي‌ريزد .

رود قره‌سو 
 در سمت جنوب‌غربي به اسم گاماسياب و با عبور از دشت نهاوند و در پيوند با (شهاب‌رود) اسد‌آباد (قلقل‌رود) تويسركان به مثابه يكي از شاخه‌هاي اصلي رود كرخه ، سرانجام به خليج‌فارس مي‌ريزد .
رود تلوار
 اين رودخانه از ارتفاعات كوه سفيد در شمال استان سرچشمه مي‌گيرد و جزو شاخه‌هاي قزل‌اوزن مي‌باشد و سرانجام در ناحيه‌ي گيلان به نام سفيدرود معروف است و به درياي خزر مي‌ريزد .
 
رود سيمينه‌رود 
 از دره‌هاي غربي قله‌ الوند سرچشمه مي‌گيرد بين (آرومند و روان) راه كرمانشاه را قطع مي‌كند و پس از مشروب ساختن اراضي صالح‌آباد و حسام‌آباد به رودخانه‌اي كه از گردنه‌ي اسدآباد جاري است، مي‌پيوندد و به طرف امزاجرد جاري مي‌گردد .
رود خاكو
 از قله‌ي الوند سرچشمه مي‌گيرد و در روستاهاي مجاور امزاجرد به سيمينه‌رود منتهي مي‌شود .

رود گردنه‌ اسدآباد 
 از گردنه مذكور سرچشمه مي‌گيرد و پس از گذشتن از كنار تاج‌آباد و اراضي گندم‌چين در اراضي بهادرآباد با رودخانه‌ همه‌كسي ، يكي مي‌شود و در اراضي حسام‌آباد به سيمينه‌رود مي‌پيوندد .

رودخانه ها و چشمه ها نهاوند 
 مهم‌ترين منبع آبي و رودخانه شهرستان نهاوند گاماسياب است كه سرچشمه اصلي و اوليه آن در شهرستان نهاوند و ارتفاعات گرين است . هم چنين منطقه نهاوند داراي سراب هاي زيادي است كه باعث رونق كشاورزي در منطقه شده است . مهم ترين سراب هاي موجود در اين منطقه عبارتند از : گاماسياب ، كنگاور ، كهنه ، بنفشه ، وشت ، فارسبان ، ماران ، كيان ، ملوسان ، بارود آب ، بابا علي ، گنبدكبود ، گردكانه و ورزانه . هم‌چنين در حدود 142 چشمه در منطقه براي مصارف كشاورزي و آشاميدني موجود است .
 

ساير رودخانه ها 
 ديگر رودخانه‌هاي همدان عبارتند از ابوك ، ارزانفود ، وفرجين و رودهاي ديگري كه در حوزه‌ شهرهاي تابعه‌ استان جاري مي‌باشند .
 سرآب فارسيان و سراب گيان نهاوند
و از گردشگاه هاي مهم استان همدان محسوب مي شوند . در حواشي اين دو سرآب ها درختان كهنسال با بيش از 500 سال عمر (يادگاري از جنگل اين سرآب ها از دامنه هاي كوه هاي زاگرس در جنوب نهاوند مي جوشند هاي زاگرس) هنوز هم بر جاي مانده‌اند . اين دو سرچشمه شگفت آور از گردشگاه هاي مردم منطقه به شمار مي روند .

جنگل
استان همدان فاقد جنگل هاي انبوه و گسترده است و پوشش گياهي آن منحصر به رويش استپي و رويش برخي از انواع گياهان و درختان است . اين استان در گذشته داراي جنگل هاي وسيع بوده، اما در حال حاضر فقط قسمتي از كوه هاي شهرستان نهاوند (حدود 100 هكتار) داراي پوشش گياهي جنگلي است كه بيش تر آن را درختان بلوط تشكيل مي دهد . درختان استان همدان را بنه ، ارژن ، زبان گنجشك و زالزالك به همراه گياهان دارويي مثل گل گاو زبان ، شيرين بيان ، عناب ، آويشن ، خاكشير ، رازيانه ، كاسني ، كاكوتي ، گون و كتيرا تشكيل مي دهند كه در نقاط مختلف اين استان مي رويند . در شيارهاي فرسايش يافته در بستر رودخانه هاي فصلي ، گونه هاي درختچه اي به صورت تك درخت يا گروه هاي درختي (مانند گز) ديده مي شود و در بعضي از نواحي مرطوب درختچه هاي سياه تلو بيشتر نمايان است . به طور كلي دوره رويشي در استان همدان كوتاه است و فقط حدود چهار ماه در سال طول مي كشد . البته برخي از گياهان و درختان مقاوم به سرما مانند : تيره بيدها مثل بيد سفيد و بيد مجنون ، انواع صنوبرها مانند نارون ، زبان گنجشك ، اقاقيا ، ارغوان و چنار نيز در همدان ديده مي شوند ، اما روي هم رفته آب و هواي اين استان براي رويش بسياري از گياهان حتي گياهان مناطق استپي مناسب نيست . اين استان همچنين گونه هاي مختلفي از حيات وحش را در خود جاي داده است . اين گونه ها شامل پستانداران ، پرندگان ، آبزيان و خزندگان مي شوند . قوچ ، ميش، كل و بز پستانداراني هستند كه در ارتفاعات استان همدان زندگي مي كنند . نژاد اين حيوانات دو رگه است و از مخلوط قوچ و ميش اصفهاني و قوچ و ميش ارمني به وجود آمده اند . در اين استان ؛ پلنگ و گرگ نيز زندگي مي كنند . پستانداران ديگر اين استان عبارت اند از : روباه ، شغال ، گراز ، سمور ، بز كوهي ، آهو ، كفتار و خرگوش . پرندگان زيادي نيز در اين استان زندگي مي كنند كه از جمله اين پرندگان مي توان به كبك ، تيهو ، درنا ، بلدرچين ، قرقاول ، كركس ، قمري ، لك لك ، حواصيل خاكستري ، عقاب تالابي ، عقاب شاهي ، بحري ، صعوده ابر و سفيد ، سينه سرخ ، آنقوت ، شاهين ، قرقي و چكاوك اشاره كرد . مهم ترين خزندگان منطقه را نيز مارها و مارمولك ها تشكيل مي دهند كه مارها به سه دسته ي غير سمي مثل مار درختي ، مار شلاقي ، مار چليبر ، مار آتش ، مار پلنگي ، تيرك مار ، نيمه سمي مثل سوسن مار و ويله مار و سمي مثل افعي تقسيم مي شوند .
منطقه حفاظت شده لشگردر : منطقه حفاظت شده لشگردر با وسعتي در حدود 16000 هكتار در شرق و جنوب شرقي ملاير قرار دارد . اين منطقه به سبب ويژگيهاي طبيعي داراي تنوع گياهي و جانوري مناسبي بوده و از اكوسيستمهاي پويا و كمتر دست خورده استان همدان محسوب مي شود . بلندترين ارتفاع منطقه 2758 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . اين منطقه به جهت برخوردار بودن از شرايط لازم ابتدا در بهمن ماه سال 1363 به عنوان منطقه شكار ممنوع و سپس به جهت بهبود شرايط اكو لوژيكي و خصوصا زيستي در اسفندماه سال 1369 با جهد كوشش مجموعه پرسنل اداره كل حفاظت محيط زيست همدان با تصويب شورايعالي حفاظت محيط زيست عنوان « منطقه حفاظت شده را از آن خود كرد . اين منطقه به لحاظ موقعيت طبيعي و توپوگرافي داراي سه وضعيت كوهستاني ، تپه ماهوري و نسبتا دشتي مي باشد . مناطق كوهستاني زيستگاه كل و بز و مناطق تپه ماهوري زيستگاه گونه حمايت شده قوچ و ميش ارمني مي باشد و مناطق دشتي نيز به سبب تغيير نوع كاربري زمين از جانب روستائيان به صورت كشت باغات انگور درآمده است . (گونه هاي جانوري ) منطقه حفاظت شده لشگردر به سبب سيماي كوهستاني عدم دسترسي سهل و آسان به تپه ماهورهاي قابل توجه و پوشش گياهي نسبتاً مناسب از ديرباز وحوش قابل ملاحظه اي بوده است . گرچه جمعيت آنان در ساليان اخير سير نزولي شديد را طي كرده است اما پس از اعلام به عنوان حفاظت شده و حفظ و حراست آن احياي جمعيت وحوش روند مطلوبي را طي نموده است . از پستانداران منطقه مي توان پازن ، گوسفند وحشي ، گرگ ، شغال ، روباه ، تشي ، خرگوش ، گوركن ، كفتار و رودك و از پرندگان كبك ، تيهو ، باقرقره ، عقاب طلايي ، فاخته ، دليجه ، كمر كلي ، پري شاهرخ و چكچك و از خزندگان انواع مار را مي توان نام برد .

فصل زمستان درهمدان

شهر بسيار قديمي همدان وآباديهاي اطراف آن، زمستاني طولاني وخيلي سرد دارد . هوا از اول ماه آذر چنان سرد مي شود كه مردم ناچارند كرسي بگذارند . در بعضي خانه ها با آنكه بخاري دارند كرسي هم مي گذارند زيرا داشتن كرسي از واجبات است و تا زير كرسي نروند حسابي گرم نمي شوند.
اگر كف اتاق هم سطح زمين باشد وزير آن زير زمين يا اتاق ديگري نباشد بهتر آن است كه در زمين چاله بكنند.
چون چاله آتش را بهتر گرم مي كند اما اگر بخواهند در اتاق هاي فوقاني كرسي بگذارند ناچار از منقل استفاده ميكنند. وقتي هم هوا گرم شد وكرسي را برداشتند ، يك تخته را به اندازه دهانه چاله روي آن مي اندازند واتاق رافرش ميكنند .
بعضي ها خاكستر چاله را دور نمي اندازند وبراي سال بعد نگه مي دارند زيرا نگاه داشتن خاكستر اجاق وچاله را مايه بركت وشگون مي دانند .
در همدان كه سركه هاي خوب خانگي فراوان است زنان با سليقه همداني هنگامي كه كرسي گذاشتند كمي سركه در ظرفي مي ريزند وزير كرسي مي گذارند تا بخار سركه هواي كرسي و دود زغال را بگيرد و سر درد نياورد .
در همدان بچه هاي كوچك وشير خواره را كه تحمل سرما ندارند روي كرسي مي خوابانند تا جاي گرم ونرمي داشته باشند وسرما نخورند .
رسم است كه شب اول كه كرسي مي گذارند بايد روي آن پلو بخورند به همين جهت شب اول كرسي گذاران در همه خانه ها پلو مي خورند وعلاوه بران ظرفي پر از مويز يا شاني يا هر دو را بر روي آن مي گذارند تا دوستان وآشنايان كه مي آيند بخورند وشادي كنند ومبارك باد بگويند .
در همدان زمستان را به چله بزرگه وچله كوچكه تقسيم مي كنند . چله بزرگه چهل روز است واز اول دي شروع مي شود وچله كوچكه بيست روز است كه ازيازدهم تا آخر بهمن ادامه دارد .
چهار روز از آخر چله بزرگه وچهار روز اول چله كوچكه را چار چار مي گويند.« ۶ تا ۱۴ بهمن ماه هر سال » در چله كوچگه هوا بقدري سرد مي شود كه اغلب حوض ها مي تركد .
چله كوچك گفته : اگر عمر من زياد بود بچه را در گهواره از سرما مي كشتم ودست زنان را نيز در تنور خشك ميكردم. ده روز كه از چله كوچك گذشت كوسه در مي آيد بعد از آن هم اسفند مي رسد كه ده روز اولش را اهمن وده روز دومش را بهمن و نه روز آخرش را « آفتاب به هود » مي گويند .
چهل وپنج روز كه از زمستان مي رود نفس دزده مي زند وپنجاه روز كه گذشت نفس آشكار مي زند نفس دزده كه ميزند يخها از زير آب مي شوند ولي نفس آشكار يخها را از رو هم آب مي كند . اهمن وبهمن دو برادرند وآفتاب به هود خواهر آنهاست واين كوسه بچه هاي ننه پيرزن هستند .
اهمن وبهمن مي روند سر كوه هيزم بياورند اما برنمي گردند بعد ننه پيرزن دخترش را مي فرستند او هم مي رود وبر نمي گردد آنوقت ننه سرما با اينكه از سرما مي لرزد از زير كرسي بيرون مي آيد وبه طرف كوه ميرود دنبال بچه هايش .
اما آنها را پيدا نمي كند سه روز در كوه مي ماند وسرما را زياد مي كند بعد جارويي را آتش مي زند ودور سرش مي چرخاند ومي گويد « كو اهمنم ؟ كوبهمنم ؟ دنيا راآتش مي زنم » آنوقت جارو را پرتاب مي كند .
مردم معتقدند اگر جارو به آب افتد سال جديد پر از آب وباران مي شود واگر به خشكي بيفتد خشكسالي در پيش است . مردم عقيده دارند شش ، هفت روز اول اسفند هوا گرم مي شود وبعد دوباره سرد مي شود كه به اين سرما اجوج ومجوج يعني ياجوج وماجوج مي گويند.
همچنين مي گويند پيرزني شتري داشت شتر آن در سرما آبستن مي شود شتر پيرزن در سرما آبستن نشده بود پيرزن وقتي ديد هوا گرم شده به سر كوه رفت وگفت: « خداوندا چرا سرما را نگه نداشتي تا شتر من آبستن بشود ؟ »
خداوند سرما را دوباره فرستاد تا شتر پيرزن آبستن شود . اين سرماي پيرزن تا عيد ادامه دارد همدانيها معتقدند كه محل زندگي غول بياباني سر كوه الوند است و وقتي كه هوا مه آلود مي شود مي گويند غول بياباني قليان مي كشد تا هوا گرم شود ودرختان ميوه بيدار شوند وميوه دهند .
وقتي آب از نودان مي آيد ويخ مي زند مي گويند آب چولور بسته «يعني قنديل بسته .»
اگر كسي دستهايش را زياد در آب سرد بزند ويخ كند مي گويند دستهايش شده مثه چلور . وقتي كسي در هواي سرد از خانه بيرون بيايد وبخار دهانش يخ ببندد مي گويند سرش يا ريشش وسبيلش قرول بسته است .
مثل مشهوري مي گويد چهل و پنج زمستان بهتر از چهل وپنج تابستان است .
بيست روز به عيد مانده باد نسبتا" گرمي مي وزند كه به آن شمل بادي مي گويند كه از زبان او اشعاري مي خوانند كه يكي از آنها اين است :
شمل بادم ، شمل بادم ، شمل باد غم از دل مي برم برف از بيابان
بگردم كوه به كوه ، دره به دره نيلم برف ويخ ما نه يه ذره
در نهاوند: موقعي كه باران پائيزي جهت كشت وزراعت مي بارد مي گويند يك فرزند ومادري كه هر دوي آنها اولين فرزند وپدر ومادرشان وبه اصطلاح اهل محل « نور چشمي » باشند بايد كله يك الاغي را بشورند واعتقاد دارند بعد از برگزاري مراسم شستن سر الاغ ، حتما" باران خواهد باريد عقيده ديگر آنها اين است كه دعا كنند ودعاي باران بخوانند .
عقيده ديگري نيز دارند كه با ريختن آب بوسيله آفتابه در لانه سار باران خواهد آمد . در نهاوند چله بزرگ را آمل ، چله كوچك را ممل و به مادرشان دا ميگويند . اگر در چله بزرگ وچله كوچك تگرگ بيايد مي گويند چون دا احساس كرده كه عمر بچه هايش رو به اتمام است در مرگ انها گردنبند خودش را پاره كرده و سوگواري مي كند

مراسمي چون شب زنده داري شب يلدا يا شب چله بزرگ، كوسه گردي يا كوسه گلين،چله كوچك،چهارشنبه سوري و عرفه ازجمله مراسم زمستاني،سمنو پزان و چره گردان ازمراسم فصل بهار،خرمن كوبي وشيرواره از مراسم تابستاني و پاييزانه و قازيان از مراسم فصل پاييز است.
چمچمه خاتون،گاوبر،حشلي محلي از ديگر مراسمي است كه براي باران خواهي يا افزايش خيرو بركت محصولات انجام مي شود.علاوه بر اين مراسم مذهبي چون مراسم سينه زني و تعزيه خواني ماه محرم و نيز اعياد مذهبي و مراسم ماه رمضان و همچنين عيد نوروزو آيين هاي خاص آن،در هر منطقه با توجه به سنت ها و فرهنگ خاص آن منطقه انجام مي شود.

الگوي خوراك و مواد غذايي تشكيل دهنده آن تابع انواع محصولات كشاورزي و بومي موجود در منطقه است. در رژيم غذايي استان همدان معمولاً محصولات كشاورزي به صورت خشكبار و تازه استفاده مي شود. انواع آش شامل بروش، تله كنجي، تاماشي، سركوله، آبگوشت،بخچه گوشت،چنجه، نان شامل گرده، كاك، كولره، ساجي و فتير و اقسام شيريني ها مانند برساقي، سوجوق، باسوق، واگردك و پيكه چو و مرباها و ترشي ها نشان دهنده تنوع غذايي مردم استان است.

ورزش باستاني و زور خانه اي 

 منش و خصلت پهلواني و جوانمردي همواره در فرهنگ ملي ايرانيان جايگاه ويژه اي داشته. و اين خصلت در ورزشهاي زورخانه اي نيز تجلي يافته است. دراين رشته ورزشي مرشد ها به طور سنتي در زورخانه ها براي ورزشكاران ضرب مي نوازند و علاوه بر اشعار فردوسي در مدح علي ( ع ) نيز مداحي مي كنند. اين ورش ملي، مذهبي و سنتي داراي آداب و روسوم و اصطلاحات خاصي است، كه فقط به ذكر آنها بسنده مي گردد مانند : ورزش باستاني، زور خانه، سردم، مرشد، پهلوان، نوچه، نوخواسته، پيش كسوت، و داراي وسايلي است مثل: ميل، تخته شنا، كباده، سنگ، لنگ، شلوار كشتي وبازو بند. ورزش باستاني دراستان همدان نيز داراي سابقه ديرينه ايست. و هميشه خاستگاه پهلوانان وارستهاي بوده است. مانند : فيله همداني، علي ميرزاي همداني، احمد كوهكش، سيد احمد بطحايي، عزت الله گودرزي، پدر پهلوان علي اصغر گودرزي، پهلوان فتحعلي، پهلوان سيد ميرزا آقا سجادي ، پهلوان حاج مهدي بكتاشي، سيد حجت تويسركاني و ... در حال حاضر شهر همدانداراي پنج زورخانه و در هر يك از شهر ستانهاي تابعه نيز، داراي يك يا دو زورخانه فعال مي باشند.