ناهمواري ها:
استان تهران در جنوب مركز رشته كوه هاي البرز كه در شمال ايران از آذربايجان تا خراسان با جهت غربي– شرقي كشيده شده، قرار دارد. رشته كوه البرز به سه ديواره تقسيم مي شود:

ديواره شمالي: ارتفاعات محدودي از اين ديواره در استان تهران و بقيه آن در استان مازندران قرار دارد.

ديواره مياني: حد شمال استان را تشكيل مي دهد و مرتفع ترين قسمت رشته كوه هاي البرز مركزي است. كوه دماوند و قله آن به ارتفاع 5671 متر در اين قسمت قرار دارد. قله دماوند نهمين قله مرتفع دنيا به شمار مي رود. اين ديواره عظيم كوهستاني به صورت كوه هاي (كندوان) و پس از آن كوه هاي (طالقان) در شمال غربي استان، تا محل اتصال رود (الموت) به (طالقان رود)، ادامه مي يابد. در شمال شرقي نيز اين ديواره با نام رشته ارتفاعات فيروزه كوه و سواد كوه تا دره رود فيروزه كوه (شعبه اصلي حبله رود) كه از جنوب دامنه شرقي آن مي گذرد، امتداد مي يابد. در شرق دره فيروزه كوه كه پس از دريافت شعباتي حبله رود ناميده مي شود، ارتفاعات (شهميرزاد) شروع مي شود.

ديواره جنوبي: سومين بخش ار ارتفاعات مركزي است كه رودخانه جاجرود و كرج آن را بريده و به سه قسمت جدا از هم تقسيم نموده است. اين سه قسمت عبارتند از :
- كوه هاي لواسانات كه بين دره هاي رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره (رود لار) محدودند.
- دنباله اين كوه ها در شرق جاده آب علي به نام قره داغ و دماوند تا دره حبله رود امتداد يافته اند.
- كوه هاي شميرانات كه بين سرچشمه هاي جاجرود و كرج قرار دارند و بلندترين نقطه آنها توچال با ارتفاع 3942 مي باشد.
علاوه بر اين سه ديواره كوهستاني، در جنوب و شرق دشت تهران كوه هايي با ارتفاع كم وجود دارند كه مهمترين آنها كوه هاي حسين آباد و نمك در جنوب و بي بي شهربانو و القادر در جنوب شرقي و ارتفاعات قصر فيروزه در شرق است.

آب و هوا:
در نواحي مختلف استان تهران به علت موقعيت ويژه جغرافيايي، آب و هواي متفاوتي شكل گرفته است. سه عامل جغرافيايي در ساخت كلي اقليم استان تهران نقش موثري دارند:

كوير يا دشت كوير:
مناطق خشك مانند دشت قزوين، كوير قم و مناطق خشك استان سمنان كه مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفي تاثير گذار بر هواي استان تهران هستند و موجب گرما و خشكي هوا، همراه با گرد و غبار مي شوند.

رشته كوه هاي البرز:
اين رشته كوه ها موجب تعديل آب و هوا مي شود.

بادهاي مرطوب و باران زاي غربي:
اين بادها نقش موثري در تعديل گرماي سوزان بخش كويري دارند، ولي تاثير آن را خنثي نمي كنند.

استان تهران را مي توان به سه بخش اقليمي زير تقسيم كرد:

اقليم ارتفاعات شمالي: بر دامنه جنوبي، بلندي هاي البرز مركزي در ارتفاع بالاي3000 متر قرار گرفته و آب و هوايي مرطوب و نيمه مرطوب و سردسير با زمستان هاي بسيار سرد و طولاني دارد. بارزترين نقاط اين اقليم، دماوند و توچال است.

اقليم كوهپايه: اين اقليم در ارتفاع دو تا هزار متري از سطح دريا قرار گرفته و داراي آب و هوايي نيمه مرطوب و سردسير و زمستاهايي به نسبت طولاني است. آب علي، فيروزه كوه، دماوند، گلندوك، سد امير كبير و دره طالقان در اين اقليم قرار دارند.

اقليم نيمه خشك و خشك: با زمستان هاي كوتاه و تابستان هاي گرم، در ارتفاعات كم تر از 1000 متر واقع شده است. هر چه ارتفاع كاهش مي يابد، خشكي محيط بيشتر مي شود. ورامين ،شهريار و جنوب شهرستان كرج در اين اقليم قرار گرفته اند.
هواي تهران در مناطق كوهستاني داراي آب و هواي معتدل و در دشت، نيمه بياباني است. تهران در مرز شرايط جوي بري و اقيانوسي قرار گرفته و تمايل آن به موقعيت بري بيشتر از وضعيت اقيانوسي است.

مذهب:

منطقه تاريخي ري به علت موقعيت خاص جغرافيايي، محل برخورد انديشه ها و عقايد و باورهاي گوناگون مذهبي بوده است، زيرا با قرار داشتن در مسير جاده ابريشم كه شرقي ترين تا غربي ترين نقطه جهان آن روزگار را به هم پيوند مي داد، هر نوع ديانتي از اين ديار گذر مي كرد و در نتيجه، ناآشنايي و بيگانگي پديد نمي آمد. آثار پيدا شده از عهد قديم در ري و پهنه تهران بزرگ و نيز نوشته هاي مورخان گذشته نشان دهنده اعتقادات مزداپرستي و زردتشتي گري ساكنان منطقه و آداب و رسوم رايج در ميان آنها است. يهوديان بسياري به دليل اجتماعي و اقتصادي و نيز به سبب قرار گرفتن ري در مسير راه ابريشم در اين شهر سكونت داشته و داراي كنيسه ها و محلات و دكان هاي خاص خود بوند. همچنين نشانه هايي از سكونت مسيحيان و به احتمال نسطوريان در منطقه موجود است. با ظهور اسلام و فتح ري در سال 22 ه.ق اندك اندك مردم منطقه به ديانت اسلام گرايش يافتند و از همان آغاز با پيدايش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام، شيعه و سني در كنار هم زندگي كرده اند. مذهب منطقه تاريخي ري به علت موقعيت خاص جغرافيايي، محل برخورد انديشه ها و عقايد و باورهاي گوناگون مذهبي بوده است، زيرا با قرار داشتن در مسير جاده ابريشم كه شرقي ترين تا غربي ترين نقطه جهان آن روزگار را به هم پيوند مي داد، هر نوع ديانتي از اين ديار گذر مي كرد و در نتيجه، ناآشنايي و بيگانگي پديد نمي آمد. آثار پيدا شده از عهد قديم در ري و پهنه تهران بزرگ و نيز نوشته هاي مورخان گذشته نشان دهنده اعتقادات مزداپرستي و زردتشتي گري ساكنان منطقه و آداب و رسوم رايج در ميان آنها است. يهوديان بسياري به دليل اجتماعي و اقتصادي و نيز به سبب قرار گرفتن ري در مسير راه ابريشم در اين شهر سكونت داشته و داراي كنيسه ها و محلات و دكان هاي خاص خود بوند. همچنين نشانه هايي از سكونت مسيحيان و به احتمال نسطوريان در منطقه موجود است. با ظهور اسلام و فتح ري در سال 22 ه.ق اندك اندك مردم منطقه به ديانت اسلام گرايش يافتند و از همان آغاز با پيدايش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام، شيعه و سني در كنار هم زندگي كرده اند.

نژاد:

تمدن هايي كه در حوزه استان تهران از ديرباز وجود داشته اند نشانه هايي از سكونت و پيدايش تمدن هاي اين منطقه رانشان مي دهند. در اين ميان «چشمه علي» ري كه مربوط به 6200 سال قبل است، از اهميت ويژه اي برخوردار است. گروهي كه بيش از 6000 سال پيش در اين حوزه ساكن بودند از اولين اقوام و نژادهاي بومي منطقه محسوب مي شوند. تمدني كه توسط اين اقوام در چشمه علي ري متولد شد و رشد كرد بسيار قدرتمند بود و با نفوذ به خارج از حوزه چشمه علي مانند ساكنان تپه سيلك، قره تپه شهريار، موشلان تپه اسماعيل آباد، تپه حصار دامغان و تپه آنو و نمازگاه در تركستان و شرق ايران تا بلوچستان، كم كم توانست بر ديگر اقوام تاثير گذارد و آنها را جذب قدرت و عظمت خود نمايد. اين گروه از ساكنان اوليه و اصلي استان تهران به شمار مي روند كه بعدها به شكل هاي گوناگون در تپه دروس، قيطريه و بسياري از نقاط استان تهران پراكنده شدند.

پيشينه تاريخي تهران و حومه ( كرج– ورامين– دماوند– ري)
منطقه تهران كه در شمال غرب فلات مركزي ايران قرار گرفته از زمانهاي دور و ادوار پيش از تاريخ منطقه هاي مسكوني بوده و ردپاي فرهنگ هاي پيش از تاريخي را در گوشه و كنار آن مي توان سراغ گرفت. بررسيها و كاوشهاي باستانشناسي از يك سده قبل تا به امروز بسياري از مراكز فرهنگي در دشت تهران را مشخص و معلوم ساخته و نشان مي دهد كه اين دشت حداقل از نيمه دوم هزاره دوم (عصر آهن) تا به امروز مسكوني بوده است. از زماني كه شهر تهران در سال 1200 هـ.ق توسط آقامحمدخان قاجار به پايتختي ايران برگزيده شد تا به امروز حوادث بي شماري را به خود ديده است. تاريخ افسانهاي تهران به «شيث بنآدم» و «هوشنگ پيشدادي» مي رسد. در عهد ساسانيان كيش زرتشت در ري رواج يافت و چندين آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ايجاد شد. آتشگاه نخستين قصران در فاصله 30 كيلومتري مركز تهران رو به روي يكي از ارتفاعات كوه توچال قرار داشت. در فرهنگ آنندراج آمده است: «شهر تهران در قسمت جنوبي شهر حاليه تهران بنا شده و خانه هاي پستي داشتند كه شبيه به غار ولي به تدريج از طرف شمال توسعه يافت و منازل را بيشتر به سرچشمه قنوات نزديك كرده اند. در كتاب «تهران عصر ناصري» آمده است: تهران قبل از قرن شش هـ.ق يكي از روستاهاي ناچيز و كم اهميت بود و شهر ري كه تقريباً در شش كيلومتري تهران قرار داشت، كانون عظيم تمدن و فرهنگ قديم اين خطه به شمار مي رفت. تا اين كه با هجوم ويرانگر مغول، جنگهاي داخلي، كشمكشهاي مذهبي و تفرقه اندازي هاي فرقه هاي مذهبي ري رو به ويراني نهاد. در كتاب «عجايب البلدان» آمده است: تهران قريه اي است معظم و ولايت ري داراي باغات زياد به اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سكنه در خانه هاي سرداب مانند به سر ميبرند كه هر قدر محصور بودنشان امتداد يابد به سبب كثرت آذوقه كه از فرط احتياط ذخيره كرده اند آسوده اند و دائماً به سلطان عصر ياغي و با عساكر او در كارزار و زد و خوردند، ماليات خود را به مسكوك نمي پردازند، بلكه در عوض نقود رايج خروس و مرغ مي پردازند. تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قريه اي نه چندان معتبر باقي مانده بود و مانند ديگر قراء ري، زير نظر خوارزمشاهيان اداره مي شد. «ياقوت حموي» سياح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال 617 هـ.ق از اين قريه ياد كرده است. با سكونت اهالي ري پس از زلزله هاي متناوب و نيز حمله مغولان، تهران به تدريج از شكل روستا بيرون آمد و به شهركي تبديل شد كه داراي چهار امامزاده و چند بقعه متبركه بود. به عنوان اولين امامزاده هاي تهران بايد از امامزاده زيد، يحيي، اسماعيل و سيدنصرالدين نام برد. در اين دوره كشاورزي و باغداري توسعه پيدا كرد و اين امر نظر مهاجمان و ساكنان روستاهاي اطراف تهران را به خود جلب كرد. اين وضع تا پايان دوره هاي تركمانان و اوايل صفويه دوام يافت.
 

ري: ري يكي از نقاط باستاني ايران با آثاري از هزاره هاي چهارم و پنجم قبل از ميلاد است. درباره پيدايش شهر باستاني ري، مانند ديگر شهرهاي باستاني، افسانه هاي متفاوتي وجود دارد. بناي آن گاه به شيث بينآدم(ابوالبشر) نسبت داده ميشود كه منوچهر آن را از نو ساخته است و گاه به هوشنگ پسركيومرث.
واژه ري به صورت (RAGHA) در ونديداد، فرگود اول، يسنا 19، پاره 18 و (RAGA) در سنگ نبشته بيستون و به صورت (RHAGOE)، (RAGAU)، (RHAGA)، (RHAGEIA)، (RAGES) راگس و راجس و (RAI) سرياني، (RE) ارمني، و بصورت (RAI)، (RAGH) پهلوي آمده است. در كتاب عهده عتيق كتاب دوم پادشاهان، باب 17، بند 6 و باب 18، بند 11 از ري ياد شده است و نيز نام ري در آثار يوناني و لاتين و سنگ نبشته هاي باستاني (كتيبه داريوش بزرگ) بر جاي مانده است. نام ري از دوره ساسانيان به بعد بر اين شهر گذاشته شد و مردم با آمدن سپاهيان اسلام به دين اسلام گرويدند. در دوره اسلامي ري پناهنگاه فرمانداران بنياميه بود. بر پايه اسناد و مدارك تاريخي، با آن كه شهر ري بر اثر زلزله هايي چند (چون زلزله 236 ق/ 850 يا 851 م) ويران شد و يورش تركان نيز بر آن آسيب هاي فراوان وارد آورد، همچنان پايدار ماند. ري در سال 617 هـ.ق مورد حمله وحشيانه مغولان قرار گرفت و علاوه بر قتل عام مردم بناهاي آن نيز با خاك يكسان شد. ري اندكي بعد از آن دوباره رو به آباداني گذاشت و بار ديگر در سال 786 هـ.ق به وسيله سپاهيان تيمور به ويرانهاي بدل شد و از آن به بعد روي آباداني به خود نديد.

ورامين: علاوه بر تپه ها و محوطه هاي تاريخي مربوط به قرون پيش از ميلاد، آثار فراواني از قرون هفتم و هشتم هـ.ق در اين شهرستان ديده مي شود. آباداني ورامين پس از ويراني ري توسط مغولان و تيموريان شروع شد. مردم ري پس از خرابي اين شهر به ورامين نقل مكان كردند. اين شهر همواره يكي از مراكز تجمع شيعيان بوده است. ورامين امروزه يكي از شهرهاي بزرگ استان تهران به شمار مي رود و به عنوان يكي از شهركهاي اقماري مطرح بوده است.
 

كرج: اين شهرستان در غرب شهر تهران قرار گرفته و داراي آثار تاريخي بسيار است. آباداني و توسعه كرج در دوره قاجار و پس از آن صورت گرفت. كاخ سليمانيه نيز به دستور فتحعلي شاه در آنجا ساخته شد.

دماوند: در كتيبه شاپور و كتيبه پايكولي از زمان نرسي(293-302 م) از ساتراپ هاي دماوند نام برده شده است. چند دهه قبل نزديك شهر دماوند دو ظرف سفالين قرمز رنگ بدون پايه به طور اتفاقي به دست آمد، قسمتي از ظرف به شكل سر گوزن بود و نيز در همين مكان دو سكه از فرهاد دوم(138 پ.م) و مهرداد دوم(88-123 پ.م) اشكاني كشف شد. همچنين روي يك مهر ساساني كه در دماوند كشف شد، نام دمباوند حك شده است. اين مهر اكنون در موزه كلكته نگهداري ميشود. در متون اسلامي نيز نام اين محل به صورت دنباوند آمده است. شاهنامه فردوسي را ميتوان در شمار اسناد قديمي كه از دماوند نام برده است، به شمار آورد. فردوسي بارها از اين شهر در شاهنامه نام برده و كوه دماوند را آشيانه سيمرغ، آموزنده زال پدر رستم دانسته است. دماوند در سال 30هـ.ق در زمان خلافت عثمان به دست مسلمانان فتح شد. استان تهران با وسعتي حدود 18814 كيلومتر مربع بين 34 تا 36.5 درجه عرض شمالي و 50 تا 53 درجه طول شرقي واقع شده است. اين استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از جنوب غرب به استان مركزي، از غرب به قزوين و از شرق به استان سمنان محدود است. جمعيت اين استان در سال 85 بيش از 13 ميليون نفر بوده كه حدود 19 درصد جمعيت كل كشور را به خود اختصاص داده است.

درباب وجه تسميه تهران عقايد و نظرات متفاوتي اظهار شده است. مرحوم سعيد نفيسي در اين خصوص نوشته است:
    « وجه تسميه‌اي كه ياقوت در معجم‌البلدان آورده و قزويني در آثار البلاد تكرار كرده است، به اين قرار است كه مردم اين ناحيه در هجوم خصم به زيرِزمين پناه مي‌بردند و ايشان را تَه ران گفته‌اند. مشتق از تَه به معني زير و ران به معني راننده از فعل راندن؛ يعني كساني كه به تَه مي‌رانند و پس از آن اين اسم كه بدواً بر اهالي اطلاق مي شده است بر اين ناحيه قرار گرفته است. مي‌توان گفت كه اين وجه تسميه به ذوق نمي‌نشيند و مخصوصاً اگر در اسامي قراي اطراف ري تفحص كنيم مي‌بينيم كه لفظ ران در دنباله اسامي بعضي از قرا و محال ديگر مثل جماران، نياوران، شميران، قصران و تهران ديده مي‌شود و از اين قرار مي بايست همه از فعل راندن مشتق شده باشد و حتا در نقاط دورتر از طرف ري.»
    فرهنگ نظام، تهران را واژه‌اي فارسي دانسته و وجه نام‌گذاري آن را چنين ذكر كرده است:
    « تيران منسوب به تير است كه نام فارسي عطارد است. شايد ده مذكور به نام ستاره تير، كه در ايران قديم مقدس بوده، بنا شده يا منسوب به شخص تيرداد نامي بوده. » و دليل اين نظريه را الف و نون آخر كلمه تيران آورده است؛ زيرا در ايران قديم مرسوم بوده است كه شهرها و دهات را به وسيله الحاق الف و نون نسبت به سازنده آن نام‌گذاري مي‌كردند. احتمال ديگري كه اين فرهنگ داده اين است كه چون اوستا تئيره نام قله‌اي است از البرز، شهر مذكور را تيران و منسوب به آن قله دانسته و در هر صورت طهران و تهران را غلط مشهور و نام صحيح تاريخي آن را تيران مي‌داند.
    به نظر مي‌رسد قول مرحوم كسروي در مورد وجه نام‌گذاري تهران منطقي تر از ديگران باشد. او عقيده دارد:
    «تهران شهري است كه از هزار سال بازمانده و اكنون تخت گاه كشور است. نام آن از دو بخش پديد آمده تَه و ران. تَه يا كه اگر چه در فارسي كنوني معنايي ندارد، ولي در زبان‌هاي بسيار كهن به معناي گرم بوده است. تمام ديه‌هايي كه در زبان فارسي داراي بخش تَه يا كََه هستند مانند كهران ، تهران ، كهرم يا جهرم داراي هواي گرم بوده‌اند و ران نيز به معناي مكان است و جاهايي كه در نام‌شان بخش شمي يا سمي پديد آمده جاهاي سردسير است مانند شميرم و سميرم و سميران و شميران. پس تهران يا كهران جاي گرم (گرم‌سير) و شميران يا سميران به معناي جاي سرد (سردسير) است. اين نكته در خور توجه است كه شمي يا سمي يا كلمه زمي شباهتي دارد كه در بعضي زبان‌ها به معني سرما و زمستان است. در زبان اوستايي زيما به معني زمستان است كه قسمت زم در زمستان و زمهرير هنوز هم باقي مانده است. »

(طهران يا تهران)
    در خصوص املاي كلمه‌ي تهران نيز ميان مورخان و محققان اختلاف نظر وجود دارد و حتا در سال‌هاي گذشته در اين موضوع مباحثي بين محققان و دانشمندان به ميان آمد كه تا مدت‌ها ادامه داشت.
    خطيب بغدادي در تاريخ بغداد، ابن بلخي در فارس‌نامه، محمدبن محمود بن احمد طوسي در عجايب نامه ، سمعاني در الانساب، ظهيرالدين نيشابوري در سلجوق‌نامه، قاضي عمادالدين در عجايب البلدان، شرف الدين علي يزدي در ظفرنامه تيموري و بسياري ديگر از دانشمندان و محققان در آثارشان تهران را با طا و به صورت «طهران» ثبت كرده‌اند.
    ياقوت در معجم البلدان با آن كه آن را با طا ضبط كرده است اما مي‌نويسد: « ... اين كلمه عجمي است و ايشان تهران گويند. » و پس از آن قزويني در آثار العباد آن را با تاي منقوط (ت) آورده است.
    محمد حسن خان صنيع الدوله در كتاب مرآت البلدان درباره املاي درست كلمه‌ي تهران متني دارد كه مضمون آن چنين است كه به منظور نوشتن مطلبي در مورد تهران دچار ترديد شدم كه نام اين شهر را با «طا» بنويسم يا با «ت» ؛ زيرا دانشمندان قديم علوم جغرافيا در متن عربي و فارسي و نيز محققان علوم ادبي اغلب نام اين شهر را با «ت» نوشته‌اند و آن‌هايي هم كه با «ط» نوشته‌اند توضيح داده‌اند كه با «ت» صحيح است. ضمن آن كه اين اسم فارسي است و در فارسي استفاده از «ت» متداول‌تر است. مدتي در اين ترديد بودم تا اين كه به نظرم رسيد موضوع را رسماً از وزير علوم جناب اعتضاد السلطنه سئوال كنم؛ كه قول و نظر ايشان نسبت به ساير صاحب‌نظران، مستندتر و به عنوان سند معتبر قابل استناد است.
    ايشان در پاسخ مرقوم فرمودند كه نام شهر تهران را با «ت» نوشته‌اند و درست هم همين است. در كتاب آثار البلاد بعد از بيهق، كه در رديف «ب» است، تبريز را نوشته و بعد از آن تهران را با «ت» نوشته‌اند. در كتاب معجم‌البلدان نيز با «ت» نوشته شده است و چون كتابي از معجم‌البلدان و آثار البلاد معتبر‌تر نمي‌باشد، ديگر لازم نيست به خود زحمت بدهيد و به ساير كتب رجوع كنيد. به خصوص اين كه كتاب شما فارسي است و در فارسي از «ت» استفاده مي‌شود.

امامزاده عبدالعظيم حسني
نسب حضرت عبدالعظيم حسني ( ع ) به واسطه و با چهار پشت، به امام حسن مجتبي ( ع ) مي رسد. بناي اصلي و نخستين بقعه يعني حرم آن، در نيمه دوم قرن سوم هجري توسط محمد پسر زيد داعي علوي، تعمير اساسي شد. درگاه اصلي ورودي بنا كه در سمت شمال قرار دارد بار اول در زمان پادشاهان آل بويه و سپس در دوره قاجار به ياري مجدالملك كامل شد. گورستان حضرت عبدالعظيم حسني با مقابر، صحن ها و مجموعه هاي خصوصي اطراف حرم، اعتبار ويژه اي دارد. احترام و تقدس ويژه اي كه مردم براي حضرت قائل بوده اند، موجب خاكسپاري بسياري از شخصيت هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي در اين گورستان شده است. ناصرالدين شاه، قاآني شيرازي، قائم مقام فراهاني، بديع الزمان فروزانفر، آيت اله كاشاني، علامه محمد قزويني، حسينعلي ميرزا نصرت السلطنه، ستارخان ، گروهي از دراويش نعمت الهي و فرزندان آيت اله بهبهاني در اين گورستان آرميده اند. از آثار تاريخي اين مجموعه سر در آجري دوران سلجوقي است و نيز صندوقي از چوب عود، گردو با كتيبه هايي به خط نسخ و ثلث برجسته كه به سال 725 هـ . ق تعلق دارد. پوشش زيرين گنبد با طاق ضربي مدور در زمان شاه تهماسب تغيير يافت و پوشش خارجي آن در سال 1270 هـ . ق به دستور ناصرالدين شاه با خشت هاي مسي زرين تزيين شد.  ضلع جنوبي مقبره ناصرالدين شاه به وسيله يك در كوچك اختصاصي به حرم امامزاده حمزه راه دارد. بقعه امامزاده طاهر نيز در سمت شرقي صحن بزرگ واقع است. مهم ترين صحن و ايوان حرم، صحن و ايوان بسيار وسيع آستانه است كه در شمال حرم واقع، و به دستور ناصرالدين شاه ساخته شده است. ايوان جنوبي حرم نيز در سال 944هـ . ق به فرمان شاه تهماسب صفوي ساخته و در دوره قاجار آينه كاري و تزئين شد.

امامزاده عبدالله آيين ورزان
در كيلومتر هفت جاده تهران – فيروزكوه بقعه امامزاده عبدالله فرزند امام جعفر صادق (ع ) واقع شده و به امامزاده «عبدالله افتح» شهرت دارد. در بناي بقعه، كتيبه اي موجود نيست و تنها تاريخ 730 هـ . ق بر روي ضريح چوبي نقش بسته است.

امامزاده عبدالله
بناي اين امامزاده در مسير جاده پيشوا – غياث آباد و در شرق روستاي غياث آباد قرار دارد. بناي اصلي بقعه در ميان بناي جديد الاحداث محصور است. صحن امامزاده شامل يك اتاق است كه در جبهه جنوبي دو اتاقك با بدنه و سقف آينه كاري شده ديده مي شود.  نـَسَب امامزاده عبدالله طبق تاريخ موجود، با واسطه به حضرت موسي بن جعفر (ع ) مي رسد.

امامزاده عبدالله و عبيدالله دماوند
اين امامزاده از بناهاي بسيار زيباي اواخر قرن هفتم هـ . ق درمنطقه دماوند است. بناي بقعه برجي آرامگاهي است با بدنه مضرس ( منقوش به نقش و نگارهايي به صورت دندانه ها ) و گنبد فيروزه اي رنگ كه بر سطح خارجي آن ، مهرهاي گچي مشاهده مي شود. در داخل، كتيبه اي حاوي آيات قرآن كريم وجود دارد.

امامزاده قاسم، شميران
امامزاده قاسم درشمال شميران و در روستاي قديمي« دژ عليا» واقع است. بناي اصلي امامزاده برجي هشت ضلعي است كه هر ضلع آن از داخل 25/ 2 متر عرض دارد و از آجر ساخته شده است. اين بقعه امروزه داراي صحن، ايوان، رواق و گنبد كاشيكاري است. اصل بناي بقعه را از قرن هفتم هجري دانسته اند. در زمان شاه تهماسب صفوي صندوقي با تاريخ 963 هـ . ق بر روي مرقد نهاده شد. ساختمان اصلي بقعه در زمان فتحعلي شاه قاجار توسعه يافت و ايوان بزرگ فعلي در طرف قبله بنا شد. صندوق امامزاده در سال 963 هـ . ق در سي و سومين سال پادشاهي شاه تهماسب صفوي روي مرقد نصب شد.

امامزاده قاسم وحيديه
اين امامزاده در محله جوقين يكي از محلات شهر وحيديه قرار دارد.  بنا به دوره صفويه تعلق دارد و به احتمال زياد ايوان آن در دوره قاجار اضافه شده است. پلان بنا چهار ضلعي است و يك ايوان شرقي دارد كه ورودي بنا را در خود جاي داده است. پوشش بقعه به صورت يك گنبد پله اي اجرا شده و پوشش ايوان به صورت طاقي است.

امامزاده موسي
اين بقعه در روستاي خوروين در شمال غربي شهر كرج واقع است. بناي كوچك امامزاده با پلان مربع، از داخل داراي ابعاد تقريبي 444 در 444 سانتي متر است. قطر ديوارها 150 سانتي متر و سقف بنا، گنبدي است.

امامزاده هادي و علي نقي
در مسير كرج – قزوين، نرسيده به شهر هشتگرد و محل «ينگه امام» مقبره امامزاده هادي و علي نقي از اولاد امام موسي كاظم (ع)، به چشم مي خورد. بناي اين امامزاده نزديك كاروانسراي ينگه و تپه بزرگ تاريخي واقع است. اين بنا از دو قسمت يعني ايوان شمالي در جلو و حرم اصلي در پشت آن تشكيل شده است. اين بنا از آثار دوره صفويه به شمار مي رود. درباره اين بقعه در سفرنامه ميرزا حسين فراهاني چنين آمده است: گويند دو نفر از اولادان حضرت موسي بن جعفر در اينجا مدفون هستند.

امامزاده هارون بن موسي
بقعه امامزاده هارون بن موسي در تكيه جوستان از توابع طالقان قرار دارد. بقعه و گنبد اين بنا از سنگ و گچ ساخته شده است. بناي امامزاده بسيار شكيل و زيباست و اهالي جوستان و روستاهاي اطراف احترام ويژه اي براي آن قايل هستند. در امامزاده هارون كتيبه اي سنگي به طول 90 و عرض 33 سانتي متر، حاوي فرمان شاه تهماسب صفوي به خط ثلث موجود است. در اين فرمان شاه تهماسب صفوي «به سبب عجز سكنه ي متوطنه (ساكن) و عدم استطاعت مالي مردم طالقان» آنها را از دادن ماليات معاف نموده است.

امامزاده يحيي، ورامين
بناي امامزاده يحيي درجنوب شرقي شهرستان ورامين و در محله اي معروف به كهنه گاه  قرار دارد. تاريخ بناي امامزاده يحيي، ماه محرم سال 707 هـ . ق است. سبك معماري مقبره شباهت زيادي به مسجد جامع و برج علاءالدين دارد. ورودي بنا در جهت شمال، داراي حياط وسيعي است كه از آن به عنوان گورستان استفاده شده است.بناي امامزاده يحيي يكي از چند اثر تاريخي دوره مغول است كه هنوز در ورامين بر جاي مانده و با گنبد زيباي آجري در محوطه گورستان محصور است. اين بقعه، محراب كاشيكاري بسيار نفيسي به تاريخ 663 هـ . ق اثر «علي بن محمد ابي طاهر» را در خود جاي داده بود كه اكنون در موزه «متروپوليتن» نيويورك نگهداري مي شود. روي مزار، سنگ قبري به شكل محراب با تاريخ 750 هـ . ق وجود داشت كه اكنون در موزه آرميتاژ روسيه جاي دارد. شجره نامه اي موجود است كه نسب امامزاده را به امام حسن (ع) مي رساند.

امامزاده يحيي، تهران
بقعه امامزاده يحيي در انتهاي محله «عودلاجان» نرسيده به خيابان ري در كوچه اي به نام امامزاده يحيي قرار دارد. به عقيده گروهي از پژوهندگان، اين بقعه مدفن حضرت يحيي از اولاد امام زين العابدين (ع) است، اما روي صندوق قبر بقعه، نام يحيي بن زيد فرزند امام حسن مجتبي (ع) آمده است. بناي اصلي امامزاده متشكل از برج خشتي هشت ضلعي احتمالاً به قرن هفتم هجري تعلق داشت و داراي گنبد هرمي شكل 12 ضلعي بود. اين بنا در سال 1318 تخريب شد و بناي فعلي در سال 1320 شمسي در همان محلي ساخته شد. صندوق منبت عتيقه بقعه، چنانكه در كتيبه آن اشاره شده است، به دستور «ملك شاه غازي» در سال 895 هـ . ق به وسيله دو برادر به نام هاي استاد حسين و استاد محمد لواساني ساخته شد.

امامزاده اسماعيل
امامزاده اسماعيل درخيابان شهيد مصطفي خميني، نزديك ميدان «سيد اسماعيل» قرار دارد و منسوب به اسماعيل از اعقاب امام علي النقي (ع) است. يك سوي اين بقعه به واسطه بازار سرپوشيده به خيابان اصلي بازار تهران راه مي يابد. اين مكان تاريخي شامل ميدان، آب انبار، مسجد- مدرسه فيلسوف الدوله و بازار سيد اسماعيل است. طبق كتيبه موجود، قدمت درِ چوبي بقعه به سال 886 هـ . ق يعني دوره آق قويونلو مي رسد و ظاهراً قديمي ترين سند بر جاي مانده براي قدمت شهر تهران است. كاشي هاي زرين فام مرقد متعلق به قرون هفتم و هشتم هـ . ق و مناره هاي موجود در اين بقعه از قرن سيزدهم هـ . ق باقي مانده است.

امامزاده احمد و محمود
در حوزه ماهدشت كرج، خياباني خاكي وجود دارد كه به تپه اي باستاني و بناي آرامگاهي خشتي منتهي مي شود. بناي امامزاده احمد و محمود بر تپه اي با ارتفاع حدود سه متر بنا شده و از فاصله دور در ميان دشتِ مسطح، نمايان است. مصالح به كار رفته در اين بنا فقط خشت و گل است و بنا به صورت چند ضلعي و با گنبد ضربي برپا شده است. در كنار امامزاده دو تپه باستاني وجود دارد كه تنوع و فراواني سفال هاي پراكنده در آنجا حكايت از اهميت آنها دارد. سفال هاي جمع آوري شده از سطح تپه ها، قدمت آنها را به قرون هفتم تا نهم مي رساند.

امامزاده ام كبري و ام صغري
اين بنا هم اكنون در داخل شهر اشتهارد با گنبد بلند كاشيكاري شده نمايان است. ساقه گنبد از دو قسمت تشكيل شده: قسمت زيرين گنبد با اشكال لوزي مزين شده و بقيه ساقه آن كه قاعده گنبد را تشكيل مي دهد، آجري است. اين بنا را مي توان به دوره صفويه نسبت داد كه بعد از آن در دوره هاي مختلف مورد مرمت قرار گرفته است.

امامزاده جعفر، پيشوا
بناي مرتفع و مجلل اين امامزاده، يادگار دوره صفويه است. گنبد كاشيكاري و صحن وسيع اين امامزاده در داخل شهر پيشوا خودنمايي مي كند. كتيبه ايوان حكايت از تعمير و الحاق آن به دستور فتحعلي شاه قاجار در سال 1227 هـ . ق دارد.

امامزاده جعفر، هشتگرد
اين بنا درداخل شهر هشتگرد واقع شده و گرداگرد آن را ديواري احاطه كرده است. قديمي ترين و اساسي ترين بخش اين بنا حرم آن است. داخل بقعه فاقد هرگونه تزئين يا نوشته و كتيبه است.

امامزاده حسن
اين بقعه درداخل شهر كرج واقع شده و بناي آن از داخل، به صورت چهارگوش وسيع است كه در وسط هر ضلع آن طاق نمايي برپا شده است. نماي خارج نيز به صورت چهارگوش در نهايت سادگي است. براساس كتيبه اي كه در داخل ايوان ورودي بنا قرار دارد، ساختمان امامزاده در ربيع الاول سال 906 هـ . ق و به فرمان ابوالمظفر شاه تهماسب اول صفوي انجام شده است.

امامزاده داود
اين آرامگاه در ميان دره هاي سبز، درشش كيلومتري توچال و 15 كيلومتري فرحزاد واقع است. در گذشته بقعه امامزاده داود از بنايي سنگي مشتمل بر صحن و طاق نماهاي كم عمق در اطراف و حرم و ايوان كوچكي در جنوب آن تشكيل مي شد و گنبدي سبز رنگ داشت. وجود درختان بيد بسيار كهن حكايت از بناهاي قبل از صفويه دارد.  نسب امامزاده براساس زيارت نامه بقعه به امام زين العابدين ( ع) مي رسد.

امامزاده رحمن و زيد
اين بقعه درحاشيه جنوب غربي روستاي پلنگ آباد اشتهارد قرار دارد و داراي سه گنبد آجري ساده، سرسرا و راهرو است. امامزاده رحمن و امامزاده زيد، در اين بقعه دفن شده اند. اين بقعه كه در وسط محوطه بزرگي واقع شده و داراي حصار آجري است، منظره اي جالب و با عظمت دارد. به ويژه نماي سه گنبد آجري آن جلوه اي خاص به بنا بخشيده است. از شيوه معماري ساختمان چنين به نظر مي رسد كه اين بنا به تدريج در طي سه قرن هفتم و هشتم و نهم هـ . ق تكميل شده است.

امامزاده زيد
اين امامزاده درراسته بازار شهر تهران قرار دارد و شامل يك حرم چهار ضلعي بزرگ و ايوان و صحن در سمت شرق با گنبد دو پوش مدور و ملحقات آن است. بناي اصلي بقعه به دوره صفويه (قرن دهم هجري) تعلق دارد. در زمان فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه قاجار صحن و ايوان و گنبد دوپوش و متعلقات ديگري به آن افزوده شد. در كتاب آثار تاريخي تهران آمده است:« لطفعلي خان زند كه در سال 1209 به دستور آقامحمدخان در تهران به قتل رسيد، در مجاورت اين بقعه به خاك سپرده شده است».

امامزاده زين العابدين
بناي امامزاده زين العابدين سجاد ( ع) دركنار روستاي باغ خواص، در فاصله 10 كيلومتري ورامين قرار دارد. بقعه حياطي وسيع دارد كه مشجر و پوشيده از گورهاي دوره اسلامي است. بنا شامل اتاقي مربع شكل است. در ميانه هر ضلع طاق نما و در چهار گوشه آن، چهار طاق نما ديده مي شود. با تبديل پلان چهار به هشت، گنبدي بر آن تعبيه شده است و در زير آن نقوش بسيار زيبايي با استفاده از گچ شكل گرفته است.

امامزاده سلطان مطهر
اين امامزاده درحاشيه شهر بومهن در 52 كيلومتري شمال شرقي تهران، بر سر راه تهران – آبعلي قرار دارد. طرح كلي بقعه شامل پاي بست هشت ضلعي با گنبد هشت ترك است كه در نوع خود بسيار هنرمندانه بنا شده است. اين گونه بناها، در معماري ايران به ويژه در شمال و شمال شرقي كشور سابقه ممتدي دارد بخش هاي اصلي بقعه سلطان مطهر شامل حياط و ايوان بقعه، اتاق مقبره، كتيبه هاي سنگي مقابر هم جوار و صندوق چوبي بقعه است و «ملك كيومرث» يكي از مقتدرترين امراي محلي شمال ايران، آن را بنا نهاد.

امامزاده سيد نصرالدين
اندكي بالاتر از ميدان محمديه ( اعدام سابق ) بقعه سبزرنگي خودنمايي مي كند كه منسوب به مدفن نصرالدين از فرزندان امام سجاد ( ع ) است. اين بنا مشتمل بر حياط، صحن و بقعه هشت ضلعي است. بخش مهمي از صحن و حياط امامزاده در خيابان كشي هاي دوره پهلوي اول از بين رفت. بقعه اين بنا متعلق به سال 993 هـ . ق است كه در كتيبه چوبي طويلي به خط ثلث حك شده است.

امامزاده حسين، ورامين
بناي امامزاده ي معروف به «شاهزاده حسين»نزديك مسجد جامع ورامين واقع است. ساختمان موجود تنها ته رنگي از بناي باشكوه اوليه را كه متعلق به قرن هشتم هـ . ق است، برخود دارد. بيشترين آثار باقي مانده از بناي اصلي، در محراب نفيس آن به چشم مي خورد.

امامزاده صالح
بقعه امامزاده صالح درميدان تجريش تهران قرار دارد. گنبد كاشيكاري شده اين بنا چندين بار مرمت و بازسازي شد و سرانجام در سال 1368 به طور كلي تخريب و با كاشي جديد بازسازي شد. ضريح اوليه آن از چوب ساخته شده بود ولي بعدها از نقره و كتيبه هاي اطراف آن با آب طلا منقوش و مزين شده است.حرم اين بنا داراي ابعاد 5/6 * 6 متر است. امامزاده صالح كتيبه اي به تاريخ 700 هـ . ق داشت كه در تعميرات مدخل ساختمان از ميان رفت. در حمله مغول بناي امامزاده يكسره از بين رفته بود اما بانيان خيـّر آن را برپا داشتند. طبق كتيبه موجود در بنا مدفن صالح برادر امام هشتم مي باشد. در سال 1323 خورشيدي مرحوم حسن فداكار باني تغييرات و نصب كاشي مجدد در گنبد آن شد.

امامزاده شاهزاده محمد
در روستاي ايجدان ورامين قرار دارد.

امام زاده سيد سلطان محمود خاوه اي
در جواد آباد ورامين

امامزاده هادي
در نزديكي ابن بابويه شهر ري از دوره صفويه به يادگار مانده

امامزاده كوكب الدين
در غرب شهرستان ورامين و مربوط به دوره ي مغول، سلجوقي است.

امامزاده علي جعفر آباد
در روستاي جعفرآباد جنگل ورامين قرار دارد.

امامزاده عبدالله بوالعرض
در 9 كيلومتري ورامين قرار دارد.

امامزاده علي آجربست
در روستاي آجرسبت ورامين قرار دارد.

امامزاده قاسم خالدآباد
درخالدآباد ورامين قرار دارد.

قلعه ارژنگ
اين قلعه در ضلع غربي دهكده ميناوند از توابع طالقان قرار دارد. قلعه ارژنگ در سال 544 به امر كيا محمد بن بزرگ امير ( 538- 557 ) ساخته شد. در اين قلعه راهروهاي زيرزميني وجود دارد كه برخي از آنها توسط تونل هايي به هم متصل هستند. ديوارهاي قلعه از سنگ و ساروج است. سفال هايي كه از اطراف قلعه به دست آمده مربوط به قرن 5 تا 7 هـ .ق است.

قلعه ايرج
اين قلعه نزديك روستاي جعفرآباد در شمال شرقي ورامين قرار دارد. ارتفاع متوسط ديوار قلعه 12 متر است و در اطراف قلعه به فاصله 100 متر سنگرهايي قرار دارد. اين قلعه به شكل مستطيل و مصالح آن از خشت و گل است و در نوع خود يكي از بزرگترين قلعه هاي ايران به شمار مي رود.

دژ گل خندان
اين دژ در روستايي به همين نام در جاده آسفالته رودهن – تهران بالاي پشته اي عظيم، مشرف به محل تلاقي دو رودخانه رودهن و بومهن، واقع شده است. اسلوب بنا يادآور دوره ساساني است و حصار عظيمي از قلوه سنگ هاي درشت دور تا دور دژ مستطيل شكل را فرا گرفته است. در چهارگوشه ي آن نيز چهار برج توپر براي استحكام و دفاع بهتر جاي دارد. پشته طبيعي كه دژ بر فراز آن قرار دارد، با شيبي تند به دره سرسبز مجاور منتهي مي شود. درمحوطه دژ سفال هاي متنوع از دوره ساساني به بعد مشاهده مي شود. به نظر مي رسد كه اين برج در طي قرن ها مورد استفاده بوده است.

دژ رشكان
يكي از دژها و قلاع محافظ هسته اوليه ري كه در چهار سوي ري ساخته شده بود، دژ رشكان است. اين دژ در چهار راه خط آهن بر بالاي كوه استوار برجاي مانده است. دژ رشكان با ساختاري متشكل از لاشه سنگ و ساروج ، از نظر قدمت متعلق به دوره اشكانيان است. اين دژ در گذشته با انتساب به «فخرالدوله بن ركن الدوله ديلمي» فخرآباد ناميده مي شد.  بخش هاي اصلي قلعه تا زمان قاجار نيز برجاي بود، اما امروزه قسمت اعظم آن تخريب شده است. ديوارهاي غربي اين دژ داراي سوراخ هايي براي تير و كمان است.

قلعه تبرك
قلعه تبرك امين آباد از بناهاي قرون نخست اسلامي است كه داخل بارو(ديوار بلند و مستحكمي كه به عنوان حفاظ دور شهر مي كشيدند) و حصار قرار داشت و از دوران خلفاي عباسي برجا مانده بود. اين قلعه تخريب شد و امروزه به دليل وجود برج نقاره خانه بر فراز آن، به «كوه نقاره خانه» معروف است.

قلعه سرخ حصار
در دامنه ارتفاعات مشرف به بيمارستان سرخه حصار واقع در حاشيه شرقي تهران ، سر راه تهران – آبعلي، قلعه ي كوچكي برجاست كه فاصله آن تا جاده آسفالته يك كيلومتر است. اضلاع اين قلعه حدود 15 متر است و دو برج نيمه مدور در اضلاع شرقي و جنوبي آن مشهود است. قلعه متعلق به قرن 5 و 6 هـ . ق يعني دوره سلجوقي است.

قلعه كي قباد
اين قلعه در فاصله سه كيلومتري شمال غرب روستاي «هرنج» طالقان بر فراز كوه قرار دارد و مربوط به دوره اسماعيليه است. از اين قلعه اكنون جز بقاياي ديوارهايي از ملات ساروج چيزي باقي نمانده است. حد فاصل ديوار شرقي و غربي حدود 100 متر است و در وسط محوطه، آثار يك حوض سنگي به چشم مي خورد كه به احتمال زياد براي جمع آوري آب باران و برف مورد مصرف بود. سفالينه هاي جمع آوري شده از سطح تپه به قرن پنجم هـ . ق تعلق دارد.

قلعه گبري
اين قلعه از قلاع محافظ هسته اوليه ري است كه در حد جنوب شرقي ري قديم و ميدان معلم ري امروز، واقع است. از آثار معماري اين قلعه تنها يك چهار ديوار به مساحت دو هكتار با ديوارهاي مرتفع از 10 تا 13 متر ، همراه چهار برج ديده باني باقي است. قدمت اين قلعه به دوره اشكانيان – حدود 2250 سال پيش – مي رسد.

دختر قلعه ي تنگ گسيل
«گسيل» يكي از آبادي هاي دهستان «شاد» است كه در سه كيلومتري شرق جاده اصلي كرج- چالوس واقع شده است. در اين قسمت از جاده يعني در 52 كيلومتري شمال كرج ، تنگه اي وجود دارد كه به تنگ گسيل معروف است. چندين سال است كه به دليل صعب العبور بودن اين تنگه، جاده اصلي از ميان تونلي كه در كنار تنگه ايجاد شده،مي گذرد كه به « قلعه دختر» معروف است. سفال هاي موجود در اين محوطه از نوع سفال هاي قرمز و نخودي بدون لعاب دوران اسلامي است. دو قطعه سفال لعاب دار بسيار ريز به دست آمده از اين قلعه، به سفال هاي سلجوقي و ايلخاني بسيار شباهت دارد.

ديگر قلعه هاي استان تهران: قلعه حصار قاضي ورامين از دوره ايلخاني، قلعه خاوه ورامين، قلعه قاسم آباد ورامين، قلعه خيرآباد، قلعه قشلاق در تويهدر 30 كيلومتري ري با طاق هاي سبك قاجار و پهلوي و آثار سفالينه مربوط به سلجوقي، قلعه ايرج در شمال روستاي عسگر آباد عباسي ورامين از قلاع ساساني، قلعه جليل آباد از توابع ورامين.

خانه امين السلطان:
خانه امين السلطان معروف به خانه اتحاديه مانند ديگر خانه - باغ هاي دوره قاجاريه داراي اندروني و بيروني و از دو جهت داراي درهاي ورودي و خروجي است. اين خانه بين دو خيابان فردوسي و لاله زار قرار گرفته و از هر دو خيابان مي توان به آن وارد يا خارج شد. بخش اصلي اين خانه از دوره ناصري است كه در طي زمان بناهايي به آن اضافه يا از آن كم شد. يكي از بناهاي چندگانه كه در شمال غربي مجموعه قرار دارد مربوطه به دوره قاجاريه است ولي بقيه در دوره هاي بعد ساخته شده اند. اين بنا مانند ديگر بناهاي قاجايه داراي سبك و كالبد خاص است. سردر بسيار زيباي اين خانه در كوچه معروف به اتحاديه در خيابان لاله زار قرار دارد. قسمت ورودي با آجر تزيين شده است.

خانه اميربهادر
اين خانه از مجموعه خانه هاي با ارزش دوره قاجاريه و در اصل متعلق به شادروان حسين پاشازاده معروف به اميربهادر جنگ، وزير دربار و وزير جنگ مظفرالدين شاه قاجار بوده است. مساحت اين بنا در حدود 3000 متر مربع است. اين بنا در اصل حسينيه امير بهادر بود كه بعدها تحت تملك شركت پخش سيگار ايران درآمد و در نهايت توسط انجمن آثار ملي خريداري شد و تعميراتي در آن صورت گرفت. خانه اميربهادر داراي تالار بزرگ آينه كاري شده، زيرزمين آينه كاري شده، تالار بزرگ بالا، حوضخانه با تزئينات كاشيكاري و اتاق هاي متعدد براي برگزاري جلسات و سخنراني ها و قرائت خانه عمومي و همچنين اتاق هاي ديگر با كاركردهاي مختلف است.

 خانه امام جمعه
در محدوده بافت قديم شهر تهران،در خيابان «ناصرخسرو» خانه معروف امام جمعه واقع است. همان گونه كه از نام بنا برمي آيد، اين خانه متعلق به يكي از امام جمعه هاي تهران در دوره قاجار است و احتمالاً ساخت آن را مي توان به اواسط دوران سلطنت ناصرالدين شاه يعني سال هاي 1280 تا 1300 هـ . ق نسبت داد.

خانه شقاقي
اين بنا در شمالي ترين بخش منطقه دوازده تهران،در جبهه شمالي خيابان كوشك حد فاصل فردوسي و لاله زار قرار دارد. اين خانه را اغلب با عنوان خانه كوشك مي شناسند. خانه شقاقي ابتدا به عنوان منزل مسكوني خانواده شقاقي مورد استفاده بود و بعدها به صورت يكي از مراكز آموزشي سازمان ميراث فرهنگي كشور درآمد.

عمارت موقوفه فاضل عراقي
اين خانه در غرب ميدان فردوسي، در كوچه پارس قرار دارد و موقوفه فاضل عراقي، مستشار و رئيس سابق ديوان عالي كشور است. بخشي از آن در سال 1334 شمسي به بيمارستان زنان اختصاص يافت. كاشي هاي عمارت بسيار نفيس و روي آنها تصاوير شاهان باستاني ايران نقش شده است.

عمارت باغ فردوس
اين خانه ارزشمند و تاريخي در بخش شمالي شهر تهران قرار دارد. در داخل اين خانه گچبري هاي كم نظيري به چشم مي خورد كه به مرور زمان رو به خرابي نهاده بود. 30 نفر از بزرگترين و مجرب ترين هنرمندان گچبر مأمور شده بودند تا اين محوطه را بازسازي نمايند كه مسن ترين آنها استاد «حسن رضايي تهراني» با بيش از 90 سال و كم سن ترين آنها فرزند وي عليرضا رضايي تهراني بود. استادان ديگري چون «حاج عباس عشقي»، «اصغر زينت اعلايي»، «رضا نجفي»، «حاج سيد علي اصفهاني»،«استاد علي»،«استاد يوسف»، «حاج مصطفي شايگان»،«حاج سيد علي لطفي»، «شعبان صحافا»، «حسين نشاطيان» باعث شدند اين بناي ارزشمند دوباره احياء شود. اين بنا در زمان قاجاريه ساخته شد.

عمارت و باغ فرمانيه
اثر تاريخي باغ فرمانيه نمونه اي از معماري اصيل ايراني مربوط به اوايل دوره قاجار با كاشي هاي طرح دار دوره ناصري است. ملك فرمانيه شامل باغ، زمين باير و چندين رشته قنات، در سال 1326 هـ . ق به «كامران ميرزا نايب السلطنه» قاجار تعلق گرفت و پس از فوت او به دخترش رسيد. بعد از آن «ميرزا فرمانفرما» از شاهزاده هاي قاجار، شمال باغ، سهم قنات ها و ساير متعلقات را خريداري كرد. در سال 1319 باغ و تمام متعلقات آن به سفارت ايتاليا فروخته شد. بناهاي اين باغ داراي جزئيات معماري اصيل ايراني اوايل دوره قاجار است.

خانه شهيد مدرس
خانه شهيد سيد حسن مدرس در محله عودلاجان از محلات محدود حصار ناصري شهر تهران قرار دارد. اين خانه كه كامل ترين شكل يك خانه سنتي را در بافت تاريخي تهران به نمايش مي گذارد، از بخش هاي مختلف اندروني و بيروني، مطبخ، كالسكه خانه تشكيل شده است. در اين خانه تاريخي مجموعه اي از هنرها شامل گچبري، حجاري، آجركاري، گره چيني، نقاشي و كتيبه نگاري در كامل ترين شكل، به كار رفته است. در نقشه ي تاريخي شهر تهران كه متعلق به سال 1275 هـ . ق است، اين خانه با عنوان «خانه وزير مختار فرانسه» مشخص شده است. مرحوم سيد حسن مدرس در اوايل قرن معاصر و در دوره نمايندگي مجلس، در اين خانه سكونت داشت.

بناي تاريخي مسعوديه
بناي تاريخي مسعوديه، در خيابان اكباتان تهران، به دستور ظل السلطان فرزند ناصرالدين شاه همزمان با كاخ گلستان احداث شد. اين مجموعه در محدوده ميدان بهارستان و خيابان هاي ملت و اكباتان قرار دارد و شامل پنج عمارت اصلي و تاريخي است و قدمت آن به سال 1295 مي رسد.  تالار سلام اين مجموعه زير نظر صنيع الملك نقاش باشي براي «ميرزا آقاخان اعتمادالدوله» صدراعظم آقاخان نوري نقاشي شد. در عمارت مسعوديه كتيبه هايي به تاريخ 1295 هـ . ق باقي مانده است.

خانه مشير الدوله پيرنيا
اين بنا در خيابان لاله زار بين جمهوري و منوچهري قرار گرفته و در اصل متعلق به حسن پيرنيا بود. از خصوصيات اين بنا گچبري و فرنگي كاري، كاشيكاري همراه با كاشي هاي منقوش به تصاوير شخصيت هاي اساطيري و تاريخي است.

خانه وثوق
اين بنا در سال 1253 هـ . ق يا 1211 شمسي در زمان محمدشاه قاجار براي يكي از صاحب منصبان دوره قاجاريه به نام «ميرزا محمد قوام الدوله آشتياني» ساخته شد. اين بنا در خيابان 15 خرداد كوچه «ميرزا محمود وزير» قرار دارد. هفت دري در اين بنا يكي از تزئينات بنا به شمار مي رود.

برخي ديگر از خانه هاي دوره قاجاريه در تهران
خانه ميرزا محمود وزير در خيابان اميركبير، خانه اخوان عليزاده، خانه قديمي صفوي در سرچشمه، خانه رضاشاه در خيابان امام خميني، خانه صبا، خانه بهزاد در خيابان انقلاب، خانه علاءالدوله در خيابان فردوسي، خانه مستوفي در خيابان پانزده خرداد، خانه احساني در پامنار كوچه بهاءالدوله، خانه بازار مسگرها در خيابان مصطفي خميني، خانه نصرالدوله در سرچشمه، خانه كلارا آبكار در خيابان جمهوري اسلامي، خانه هدايت در خيابان هدايت، خانه قوام السلطنه در خيابان 30 تير.

حمام شهرك طالقان
حمام قديمي در بافت قديمي شهرك از توابع طالقان قرار دارد. با توجه به سنگ نبشته موجود، حمام در سال 1261 هـ. ق در زمان قاجاريه احداث شد. مصالح به كار رفته در ساخت حمام، سنگ و ملات گل و آهك بود. فرم حمام تقريباً به شكل مستطيل است.

حمام مصباح كرج
اين حمام متعلق به اواسط دوره قاجاريه و در محلات قديمي شهر كرج واقع است. ورودي حمام با هشت پله به كف حمام در عمق 5/3 متري مرتبط مي شود. سربينه يا رختكن شامل يك گنبد مركزي است كه در طرفين گنبد چهار گنبد كوچكتر گره پوش مشاهده مي شود. در ساختمان حمام از آجرهاي ختايي به ابعاد 5×20×20 سانتي متر و ملات گل آهك استفاده شده است.

 حمام مهدي خاني
اين حمام در بازار بزرگ تهران  قرار دارد. مساحت آن در حدود 900 متر مربع و شامل حمام به مساحت 450 متر مربع و تأسيساتي چون يك واحد پتوبافي، واحد مسكوني، مغازه و سرايداري است. بناي حمام متعلق به دوره قاجار است و در حدود 80 درصد آن سالم به نظر مي رسد.

حمام همتيار
حمام همتيار يكي از حمام هاي قديمي تهران در خيابان وحدت اسلامي واقع است. اين بنا كه همچنان شكل و فرم تاريخي خود را حفظ كرده، به دو بخش زنانه و مردانه تقسيم شده و مشغول كار است. وجود پاگرد، حوضچه، ستون ها و سرستون هاي زيبا، بينه، گرمخانه، سردخانه از ديگر اجزاي اين بنا است.

حمام روستاي درده
در مركز روستاي درده از توابع فرمانداري فيروزكوه ، حمامي قديمي وجود دارد كه قدمت آن به 200 سال پيش مي رسد. براي ورود به حمام بايد از چند پله پايين رفت، با چرخشي به سمت چپ فضاي رخت كن مشخص مي شود و با چرخشي ديگر به سمت چپ، به گرمخانه راه مي يابد. فضاي رختكن مربع داراي سكوهايي براي نشستن است. در وسط نيز يك حوض سنگي بيضي شكل مشاهده مي شود.

حمام هلجرد
اين حمام در روستاي هلجرد شهرستان كرج قرار دارد. هلجرد يك روستاي تاريخي است كه مجموعه اي از آثار قرون گذشته را در خود جاي داده است. حمام هلجرد يكي از اين بناهاي قديمي است كه از دوره قاجار به جاي مانده و از ساروج، سنگ و قلوه سنگ ساخته شده است.

مجموعه بازار تاريخي تهران در ضلع جنوبي خيابان 15 خرداد و حد فاصل آن با خيابان مولوي، خيام و 17 شهريور، در بافت قديمي و تاريخي شهر واقع شده و چون گذشته مهمترين مركز تجاري و بازرگاني است. بازار تهران همراه ديگر بناهاي تاريخي محدود خود مانند مسجد امام، مسجد جامع. از مجموعه هاي مهم تاريخي و هنري شهر تهران محسوب مي شود. با توجه به مدارك و شواهد موجود، بناي اوليه بازار به دوره شاه تهماسب صفوي و هم زمان با ساخت برج و بارو و دروازه هاي شهر تهران در حدود سال هاي 948- 930 هـ. ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف ها، كرجي دوزها، سراج ( بافنده ) ها و نعل چي ها، قديمي ترين بخش بازار تهران است. بخش هاي قديم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آنها از روزنه هاي تعبيه شده در گنبدهاي آجري آن تأمين مي شود. در دوره ناصرالدين شاه بر تعداد راسته ها و رسته هاي بازار افزوده شد و تعدادي سرا و تيمچه معتبر ساخته شد. مانند ديگر مجموعه بازارهاي تاريخي، هر كدام از راسته ها، رسته ها، سراها و تيمچه هاي بازار تهران به صنف و فعاليت خاصي اختصاص داشت.
در اين دوره بخش هاي اصلي عبارت بود از: بازار كفاشان، بازار فرش فروشان، بازار عباس آباد، بازار امير، بازار زرگرها، بازار ساعت فروشان، بازار بين الحرمين ( سلطان جعفري )، بازار چهار سوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهار سوق كوچك، بازار چهل تن(كه از قديمي ترين بخش هاي بازار و مربوط به دوره فتحعلي شاه است)، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار. علاوه بر اين در نقاط دور و نزديك بازار، بازارچه هايي ساخته شد كه محلات مختلف شهر را تغذيه مي كرد از جمله بازارچه معيـّر و قوام الدوله كه به «بازارچه دوقلو» مشهور بودند. از بازار كربلايي عباس علي كمرگچي، بازارچه نايب السلطنه فقط نامي باقي مانده است. در خيابان ناصرخسرو، نزديك مجموعه اصلي بازار نيز بازارچه ها و تيمچه هايي وجود داشت كه امروزه بقاياي برخي از آنها مانند بازارچه مروي از دوره فتحعلي شاه، و تيمچه صدر اعظم باقي است. هم اكنون بخش هاي قديمي و جالب توجه بازار عبارت اند از: سردر بازار در سمت سبزه ميدان، بازار امير، چهار سوق بزرگ، تيمچه هاي حاجب الدوله، علاء الدوله، قيصريه و مهديه و همچنين بخش هايي از بازار كه در ارتباط با مسجد امام، مسجد جامع و بناهاي تاريخي ديگر قرار دارد. بناي اوليه سبزه ميدان در سمت شمالي مجموعه بازار مربوط به اوايل دوره صفويه است اما در دوره قاجاريه و سال 1268 هـ. ق به دستور اميركبير، «حاج علي خان مقدم مراغه اي»( حاجب الدوله) تغييرات عمده اي در وضع سبزه ميدان داد. در ضلع جنوبي سبزه ميدان، سردر زيبايي وجود دارد كه به راسته هاي مختلف بازار راه مي يابد. اين سردر از دهانه هاي اطراف كه به مغازه ها اختصاص دارد، وسيع تر و پركارتر است. چهار سوق بزرگ كه در بازاري به همين نام قرار گرفته ، فضايي هشت ضلعي است كه با گنبد مدور نسبتاً كوتاهي پوشش شده و سطح داخل آن داراي گچكاري است. اين بنا در سال 1222 هـ. ق ساخته شده است. بازار و سراي امير از ديگر بخش هاي جالب توجه مجموعه است كه در حدود سال هاي 68- 1267 هـ . ق از اموال ميرزا تقي خان اميركبير ، توسط شيخ عبدالحسين (شيخ العراقين) به همراه مسجد و مدرسه اي – معروف به شيخ عبدالحسين – ساخته شده و عوايد آن وقف مسجد و مدرسه شده است. تيمچه حاجب الدوله در كنار مسجد امام قرار دارد و از با ارزش ترين بناهاي بازار است كه در دوره ناصرالدين شاه توسط « حاج علي خان حاجب الدوله » ساخته شده است. از بناهاي ديگر بازار، تيمچه مهديه در ابتداي بازار امير (كفاشان) است كه داراي پوشش عظيم ضربي و يزدي بندي عالي است.